Wikipedia:Uitgelicht

Himalaya

De Himalaya is een hooggebergte in het zuiden van Azië. De Himalaya vormt de scheiding tussen de hoogvlakten van het Tibetaans Hoogland in het noorden en de riviervlaktes van het Indisch subcontinent in het zuiden. In ruime zin worden aangrenzende gebergtes als de Karakoram, Hindoekoesj, Pamir en Kunlun tot de "Grotere Himalaya" gerekend. Als alleen de eigenlijke Himalaya wordt genomen, is de totale lengte rond de 2500 km.

De Himalaya bevat meer dan 40 bergtoppen boven de 7000 m hoogte en 9 toppen boven de 8000 m. Daaronder is de hoogste berg ter wereld vanaf zeeniveau, de Mount Everest (8850 m hoog). De Himalaya valt bestuurlijk onder de grootmachten India en China (Tibet) en de kleinere berglanden Nepal en Bhutan. Het uiterste westen van het gebergte ten slotte valt onder Pakistan. (Lees verder)

Chelonoidis abingdonii

Chelonoidis abingdonii is een uitgestorven schildpaddensoort uit de familie der landschildpadden (Testudinidae). Dit taxon werd lange tijd als een ondersoort van de galapagosreuzenschildpad (Chelonoidis nigra) beschouwd, maar kreeg later de status van aparte soort.

Doordat de soort tussen 1971 en 2012 door slechts één enkel exemplaar werd vertegenwoordigd, was deze schildpad erg bekend. Er zijn in de internationale pers verschillende publicaties over het dier verschenen. Het mannetje werd in het Engels wel Lonesome George ("Eenzame George") genoemd. Met het overlijden van George, op 24 juni 2012, is deze schildpaddensoort uitgestorven. Door middel van het kruisen van verwante soorten wordt geprobeerd om de soort nieuw leven in te blazen. (Lees verder)

Arnhem

Arnhem (Arnhems: Ernem) is een stad en gemeente in Nederland. Het is de hoofdstad van de provincie Gelderland. De gemeente Arnhem heeft 167.651 inwoners per 1 januari 2024 (bron: CBS). Naar inwonertal is Arnhem de derde gemeente van Gelderland. De gemeente Arnhem omvat naast de gelijknamige stad het dorp Schaarsbergen, de buurtschappen De Praets en 't Vlot, en delen van de buurtschappen Terlet en Deelen.

Arnhem maakte deel uit van de voormalige Stadsregio Arnhem Nijmegen (plusregio), een conurbatie met ruim 736.700 inwoners. (Lees verder)

Lodewijk Napoleon Bonaparte

Lodewijk Napoleon Bonaparte (1778–1846), bijgenaamd de Lamme Koning en Lodewijk de Goede, was de broer van keizer Napoleon I en de vader van Napoleon III. Op 23 juni 1806 werd hij op last van zijn broer Napoleon vorst van het Koninkrijk Holland, waar hij aan het hoofd kwam te staan van een nieuwe regering.

Lodewijk Napoleon nam zijn taak als koning van Holland erg serieus. Zo volgde hij taallessen bij de schrijver en hofdichter Willem Bilderdijk. Hij had echter veel moeite met de taal. Zo zou hij tijdens een toespraak in Amsterdam hebben beweerd 'konijn van Olland' te zijn, in plaats van koning van Holland. Met zijn taalinteresse en verspreking(en) op zijn Frans oogstte hij zowel sympathie als meewarigheid. (Lees verder)

Nautilussen

Nautilussen (Nautilidae) zijn een familie van weekdieren die behoren tot de inktvissen (Cephalopoda). Ze vormen in vergelijking met andere groepen van weekdieren een zeer kleine familie. Er zijn zes moderne soorten bekend die verdeeld worden in twee geslachten: Nautilus (vier soorten) en Allonautilus (twee soorten).

De nautilussen waren ooit veel soortenrijker en er zijn duizenden fossiele soorten bekend die al miljoenen jaren geleden uitgestorven zijn. Nautilussen zijn wat betreft morfologie al honderden miljoenen jaren vrijwel onveranderd gebleven. De dieren worden hierdoor soms gezien als een levend fossiel. (Lees verder)

Bamboeschildering

De bamboeschildering is een apart genre in de Oost-Aziatische schilderkunst. Vanaf de 11e eeuw heeft ze een belangrijke plaats ingenomen in de Chinese cultuur. Bamboe staat in dit land symbool voor een groot aantal deugden, waaronder bescheidenheid, flexibiliteit en doorzettingsvermogen. Een correct uitgevoerde bamboeschildering in gewassen inkt weerspiegelt niet alleen de kundigheid kan de maker, maar vaak ook zijn karakter of gemoedstoestand.

De bamboeschilderkunst is sterk verwant aan de Chinese kalligrafie; beide worden in zwarte Oost-Indische inkt uitgevoerd met dezelfde techniek en standaarden. Elk blad en elke tak bestaat uit een enkele penseelstreek, net als de afzonderlijke componenten van een Chinees karakter. (Lees verder)

Ontstaan en evolutie van het zonnestelsel

Het ontstaan en de evolutie van het zonnestelsel wordt al jarenlang door astronomen onderzocht.

Volgens de meest geaccepteerde theorie, ook wel de hypothese van de zonnenevel genoemd, ontstond ons zonnestelsel 4,567 miljard jaar geleden toen een klein deel van een enorme moleculaire wolk onder invloed van zwaartekracht instortte. Het merendeel van de massa concentreerde zich in het centrum en vormde de zon. De rest vormde zich tot een protoplanetaire schijf waaruit de planeten, manen en planetoïden zijn ontstaan. (Lees verder)

Hooiwagen-drieluik

Het Hooiwagen-drieluik is een drieluik van de Zuid-Nederlandse kunstschilder Jheronimus Bosch. Het stelt van links naar rechts voor: het paradijs, een allegorische voorstelling rondom een hooiwagen en de hel. Van het drieluik bestaan twee versies: een in het Museo del Prado in Madrid en een in het Escorial.

Op het middenpaneel is te zien hoe een hooiwagen wordt bestormd door een hysterische mensenmenigte, waarvan iedereen een beetje hooi probeert te bemachtigen. De kar wordt voortgetrokken door angstaanjagende demonen, terwijl de kar gevolgd wordt door een stoet hoogwaardigheidsbekleders, waaronder koningen, edelen en een paus. Op de voorgrond is te zien hoe het hooi in de zakken van monniken en kwakzalvers terechtkomt. (Lees verder)

Wimbledon

Wimbledon is een van de vier grandslamtoernooien op de internationale tenniskalender van de ITF. Het wordt jaarlijks in juni en juli op de All England Lawn Tennis and Croquet Club in de wijk Wimbledon in Londen gehouden. Tot en met 2021 werd tijdens de twee weken die het toernooi duurt, één rustdag gepland, namelijk op de middelste zondag – sinds 2022 is deze traditie verlaten. Er doen bij het heren- en damesenkelspel ieder 128 spelers mee. (Lees verder)

Nederlands Instituut voor Beeld en Geluid

Het Nederlands Instituut voor Beeld en Geluid (afgekort Beeld en Geluid) is een audiovisueel archief met museale functies gevestigd in Hilversum. Als cultuurhistorisch instituut draagt het zorg voor de verzameling, opslag, conservering, documentatie, presentatie, levering, bestudering en interpretatie van Nederlands audiovisueel erfgoed. In totaal beheert het (volgens eigen opgave in 2008) ruim 1.000.000 uur aan audiovisueel materiaal, waaronder radio- en televisieprogramma's, onderwijs- en wetenschapsfilms, overheids- en opdrachtfilms, documentaires en webvideo's alsook muziek. (Lees verder)

Wandaden in Congo-Vrijstaat

In de periode van 1885 tot 1908 werden veel goed gedocumenteerde wreedheden gepleegd in Congo-Vrijstaat (tegenwoordig de Democratische Republiek Congo), die destijds een kolonie was onder de persoonlijke heerschappij van koning Leopold II van België. Deze gruweldaden kwamen vooral voort uit het gevoerde arbeidsbeleid rond de verzameling van rubber.

Individuele werknemers die weigerden deel te nemen aan de rubberwinning konden worden gedood en hele dorpen konden met de grond worden gelijk gemaakt. Samen met epidemische ziekten en hongersnood droegen de wreedheden bij aan een scherpe daling van de Congolese bevolking. De omvang van de bevolkingsdaling gedurende deze periode wordt betwist, maar wordt geschat tussen de één en vijftien miljoen. (Lees verder)

Tyrannosaurus

Tyrannosaurus is een geslacht van vleesetende theropode dinosauriërs. Tyrannosaurus behoort tot de groep van de Tyrannosauridae en leefde ongeveer zeventig tot vijfenzestig miljoen jaar geleden, tijdens het late Krijt, in het westelijk deel van het huidige Noord-Amerika.

Het eerste fossiel van Tyrannosaurus werd ontdekt in 1874. In 1905 werd de typesoort van het geslacht benoemd: Tyrannosaurus rex, de "koning van de tiransauriërs". Er zijn later nog andere soorten binnen het geslacht benoemd, maar meestal wordt T. rex als de enige echte soort gezien. De laatste jaren zijn tientallen skeletten van T. rex gevonden, zodat wetenschappers een goed beeld kregen van hoe het dier eruitzag.

Tyrannosaurus was een reusachtige vleeseter, die tot veertien meter lang en acht ton zwaar kon worden. (Lees verder)

Wetenschappelijke argumenten voor evolutie

Wetenschappelijke argumenten voor biologische evolutie zijn de bewijzen waaruit evolutiebiologen afleiden hoe soorten ontstonden uit andere soorten. Deze bewijzen kunnen worden geleverd door verschillende wetenschappelijke vakdisciplines.

Evolutiebiologie is een natuurwetenschap die gebruik maakt van de wetenschappelijke methode. Evolutiebiologen stellen hypothesen op die ze vervolgens testen door waarnemingen van fossielen en genetische, anatomische en morfologische overeenkomsten tussen soorten. De waarnemingen leveren het bewijs aan de hand waarvan een hypothese verworpen of bevestigd wordt. (Lees verder)

Joseph Priestley

Joseph Priestley (13 maart 1733 – 6 februari 1804) was een 18e-eeuws Brits theoloog, dominee, natuurfilosoof, scheikundige, pedagoog en politiek theoreticus, die meer dan 150 werken publiceerde. Hij geldt (naast Carl Wilhelm Scheele en Antoine Lavoisier) als een van de ontdekkers van zuurstof, aangezien hij dit element in gasvorm heeft geïsoleerd.

Tijdens zijn leven rustte Priestleys aanzienlijke wetenschappelijke reputatie op zijn uitvinding van sodawater, zijn geschriften over elektriciteit en zijn ontdekking van een aantal "airs" (luchten), waarvan wat Priestley "gedephlogisticeerde lucht" (zuurstof) noemde, de beroemdste was. (Lees verder)

Slag bij Nieuwpoort

De Slag bij Nieuwpoort was een veldslag die op 2 juli 1600, tijdens de Tachtigjarige Oorlog, werd uitgevochten tussen het Staatse en het reguliere Zuid-Nederlandse ('Spaanse') leger.

Maurits van Nassau, de latere Prins van Oranje, was door de Staten-Generaal van de Nederlanden naar Vlaanderen gestuurd om de stad Duinkerke in te nemen. De kaapvaart vanuit deze stad bracht veel schade toe aan de handelsvloot van de Republiek. Onverwacht kwam een groot Spaans leger onder leiding van aartshertog Albrecht van Oostenrijk richting Vlaanderen, wat leidde tot een veldslag nabij Nieuwpoort. De tocht naar Duinkerke werd uiteindelijk afgeblazen, zodat het doel niet bereikt werd. De slag is mede vanwege het gemakkelijk te onthouden jaartal een van de bekendste gebeurtenissen uit de Nederlandse geschiedenis. (Lees verder)

Watergateschandaal

Het Watergateschandaal of de Watergate-affaire was een zwaarwegend Amerikaans politiek schandaal in de jaren 1970, waarbij publiek bekend werd dat ongeoorloofde methodes waren gebruikt tijdens de campagne voor de presidentsverkiezingen van 1972. De onthullingen leidden uiteindelijk in 1974 tot het aftreden van president Richard Nixon.

In de nacht van 17 juni 1972 werden vijf mannen gearresteerd tijdens een inbraak in het hoofdkantoor van de Democratische Partij, in het Watergatecomplex te Washington. Een van hen bleek lid te zijn van het verkiezingscomité van president Richard Nixon. (Lees verder)

Goelag

Goelag (Russisch: ГУЛАГ) was in de Sovjet-Unie de overheidsdienst die verantwoordelijk was voor straf- en werkkampen. De term wordt ook gebruikt om deze kampen zelf aan te duiden. Goelag is een acroniem voor het Russische Главное управление исправительно-трудовых лагерей (Glavnoje oepravlenieje ispravitelno-troedovych lagerej), oftewel "Hoofddirectoraat voor opvoedings- en werkkampen".

In totaal stierven in de goelags gedurende enkele decennia miljoenen mensen, zowel Sovjetburgers als buitenlanders (onder andere Duitse en Japanse krijgsgevangenen, Polen en Finnen). (Lees verder)

Kerkuil

De kerkuil (Tyto alba) is een wijdverspreide uilensoort die bij voor­keur op zol­ders, in to­rens en ker­ken broedt. De soort wordt ook wel de gewone kerkuil genoemd, om hem te onderscheiden van andere soorten in zijn familie, de kerkuilen. De kerkuil komt bijna overal ter wereld voor, behalve op de polen, in woestijngebieden en bepaalde delen van Azië.

Kerkuilen zijn gespecialiseerd in het vangen van kleine zoogdieren die ze op hun geluid lokaliseren. Ze vormen meestal een monogaam paartje. Wanneer het voedselaanbod groot is, kunnen kerkuilenpopulaties snel groter worden; wereldwijd wordt de vogel beschouwd als een soort met de minste zorg binnen het natuurbehoud. (Lees verder)

Marie Curie

Maria Salomea (Marie) Skłodowska-Curie (Warschau, 7 november 1867 – Passy, 4 juli 1934) was een Pools-Frans scheikundige en natuurkundige. Zij was een pionier op het gebied van de radioactiviteit, ontving twee Nobelprijzen en ontdekte de elementen polonium en radium. In haar tweede vaderland Frankrijk is ze bekend als Marie Curie en ze wordt vaak aangeduid als Madame Curie, wat ook de titel is van haar biografie geschreven door haar dochter Ève. (Lees verder)

Cornelis de Witt

Cornelis de Witt (Dordrecht, 15 juni 1623 – 's-Gravenhage, 20 augustus 1672) was de twee jaar oudere broer van Johan de Witt. Hij was lid van de vroedschap, regent in Dordrecht, ruwaard van de heerlijkheid Putten en baljuw van de Beijerlanden. Cornelis was in 1667 als gevolmachtigde van de Staten-Generaal aanwezig bij de Tocht naar Chatham. Tevens was hij een van de leidende figuren van de staatsgezinden en behoorde hij tot de bekendste Nederlanders van zijn tijd. Cornelis en Johan werden op 20 augustus 1672 door orangisten vermoord en verminkt. De moord behoort tot de meest gedenkwaardige in de geschiedenis van Nederland. (Lees verder)

Beurtvaart

Beurtvaart was een vorm van scheepvaart, waarbij passagiers, vracht en vee volgens een dienstregeling langs een vast traject werden vervoerd. Het was het eerste openbaar vervoer in Nederland en het was eeuwenlang aan vergunningen en verordeningen van de steden gebonden. Het woord 'beurt' duidt in deze context op de geregelde volgorde waarin schippers moesten varen.

Beurtvaart ontstond in de vijftiende eeuw in de waterrijke kustgebieden van Holland. Van daaruit werden ook verbindingen met andere delen van de Nederlanden tot stand gebracht, plus enkele met buitenlandse steden. In omringende landen hebben eveneens soortgelijke diensten bestaan, althans op kortere afstanden. Maar het groeide alleen in de Nederlanden in de zeventiende en achttiende eeuw uit tot een omvangrijk en efficiënt netwerk. (Lees verder)