Zwarte Piet: verschil tussen versies

Zie Zwartepiet voor de term in het kaartspel

Zwarte Piet is de hulp van Sinterklaas. Volgens de overgeleverde traditie komt Zwarte Piet tijdens het sinterklaasfeest in december de cadeautjes brengen. Hij klimt door de schoorstenen van de huizen als de mensen slapen om de cadeautjes tot binnen de huiskamer te brengen.

Tot de jaren tachtig van de 20e eeuw droeg Zwarte Piet een roe en een zak met snoepgoed. Zo moest hij stoute kinderen afschrikken: brave kinderen kregen snoep en cadeautjes, stoute kinderen zouden gestraft worden met de roe of in de zak meegenomen worden naar Spanje. Onder druk van veranderende opvoedkundige inzichten verdween het dreigende element uit het karakter van Piet, tezamen met de roe. De oude rol van Zwarte Piet komt nog wel terug in sinterklaasliedjes (wie braaf is krijgt lekkers, wie stout is de roe). Anno 2014 heeft elke Piet een eigen taak in de logistiek van de operatie. Zo zijn er onder andere zeer algemene Inkooppieten, Inpakpieten, Magazijnpieten, Jongleerpieten en Transportpieten.

Zwarte Piet is eenvoudig te herkennen aan het feit dat hij zwart of bruin van kleur is en aan een pofbroek en een hoed met veer. Vaak heeft hij zwarte krullen, gouden oorringen en rood geverfde lippen.

Geschiedenis

Oorspronkelijk had Sinterklaas geen helper.^[1] De eerste afbeelding van een knecht komt voor in het prentenboekje Sint Nicolaas en zijn Knecht uit circa 1850 van de Amsterdamse onderwijzer Jan Schenkman.^[2] De knecht wordt afgebeeld als een donkere man. Hij heeft in het boekje nog geen naam. In 1859 werd voor het eerst een artikel gedrukt waarin hij Pieter wordt genoemd^{[noot 1]} en in 1895 was de naam Zwarte Piet al in zwang geraakt.^{[noot 2][3]}

Gaandeweg de 20e eeuw bedacht men dat als één Zwarte Piet leuk is, meerdere Zwarte Pieten leuker zouden zijn. Zo waren bij de eerste officiële intocht van Sinterklaas in Amsterdam in 1934 zes Zwarte Pieten aanwezig; zes Surinaamse matrozen van een schip dat in de haven lag.^[4] Ook in de rest van Nederland en in Nederlands-Indië doken in de jaren dertig meerdere Pieten op.^[5][6] Na de Tweede Wereldoorlog organiseerden Canadese militairen in Nederland een Sinterklaasviering met een massa Zwarte Pieten.^[7] Sindsdien wordt Sinterklaas vergezeld door vele Pieten, tegenwoordig vaak met voor ieder een eigen taak. Desondanks wordt er in liederen en verhalen nog vaak van slechts één Piet gesproken. Terwijl Sinterklaas altijd statig en gedistingeerd is, gedragen de Pieten zich als acrobaten en grappenmakers die vaak kwajongensstreken uithalen.

Bij de jaarlijkse intocht van Sinterklaas in Amsterdam is het aantal Zwarte Pieten in de loop der jaren sterk gegroeid, tot in 2013 meer dan 600 (ook vrouwelijke) Zwarte Pieten.

Variatie in Pietkleuren

Een experiment in 1997 in Amsterdam met 'Gekleurde Pieten', geschminkt in diverse kleuren, kreeg toen geen vervolg. Bij de lokale intocht op IJburg op 23 november 2013 waren er enkele tientallen 'Gekleurde Pieten'.^[8]

In 2014 waren er voor het eerst bij de landelijke intocht (in Gouda) Pieten in andere kleuren dan zwart aanwezig. Dit zorgde voor onenigheden tussen voor- en tegenstanders van de traditionele Zwarte Piet.^[9]

Naast de 'Kaas- en Stroopwafelpieten' bij de intocht in Gouda waren er ook witte 'Clownspieten' bij deze intocht en in het Sinterklaasjournaal. In Haarlem liepen er ook 'Bloemenpieten' mee. Ook verschenen er 'Roetpieten'. Bij de intocht van Sinterklaas in Amsterdam in 2014 waren er 400 Zwarte Pieten waarvan een kwart met roetvegen op het gezicht. Ook was er de variant met Pieten met hun eigen haar (dreadlocks, staartjes), in plaats van de zwarte pruik met kroeshaar. Vanwege bezuinigingen waren er 200 Pieten minder dan vorig jaar in Amsterdam.

De enige intocht buiten Gouda waar veel Pieten wel een opvallende andere kleur hadden, was die van Curaçao. Op het Antilliaanse eiland bestaat al sinds 2012 de gewoonte dat de Pieten alle kleuren van de regenboog hebben en dat Sinterklaas wit geschminkt wordt.^[10][11][12]

Van onderdanige helper naar kindervriend

Tot ver in de tweede helft van de 20e eeuw was Zwarte Piet een niet zo slimme helper die zich van een brabbeltaaltje bediende. Toen immigratie vanuit de voormalige koloniën ervoor zorgde dat Europeanen beter vertrouwd raakten met Afrikanen, ontwikkelde Piet zich tot een respectabele assistent van de vaak verstrooide Sinterklaas. Zijn kapsel ontwikkelde zich van kroes tot krullen, zijn oorringen verdwenen op sommige plaatsen.^[13]

Een andere verandering die Zwarte Piet doormaakte, was dat hij door de jaren heen steeds minder als kinderschrik ging fungeren. In de 19e eeuw werd van Zwarte Piet vaak verteld dat hij het hele jaar door voor Sinterklaas bekeek wat de kinderen deden (Alles ziet die slimme Piet, zich vergissen kan hij niet, is een zinsnede uit een sinterklaasliedje). Was een kind stout, dan liep het het risico dat het in de zak werd meegenomen naar Spanje, alwaar het zich voor de Sint moest uitsloven. Gaandeweg gingen die scherpe kanten eraf.

Vanaf medio 20e eeuw heeft Piet zich ontwikkeld tot een ware kindervriend.^[14] Piet is de persoon die de pepernoten en/of ander snoepgoed uitdeelt en komt strooien. De zak heeft Piet nog wel bij zich, maar hij stopt er geen kinderen meer in. Integendeel: in de zak zit juist het strooigoed. De moderne Zwarte Piet heeft het attribuut van de roe niet meer bij zich.

Verschillende interpretaties

Over de herkomst van Zwarte Piet zijn de meningen verdeeld. Het oudste document waarin de knecht die later de naam Zwarte Piet kreeg, staat afgebeeld, dateert van circa 1850. Enkele verklaringen van latere datum suggereren dat de heilige op sommige plaatsen al eerder door een donkere helper werd begeleid.^[15] In Nederlandse en Belgische bronnen van vóór 1850 wordt Sinterklaas echter steeds alleen opgevoerd.

Desondanks circuleren er voor die helper van Sinterklaas diverse volkswetenschappelijke verklaringen:

• hij zou oorspronkelijk een schoorsteenveger zijn, en van het roet zwart zijn geworden;
• hij zou een Ethiopische zwarte slaaf Piter zijn die door de heilige Nicolaas op een slavenmarkt in Myra werd vrijgekocht;^[16]
• hij zou oorspronkelijk een demon zijn geweest die door de heilige gedwongen werd goede daden te verrichten;
• hij zou een voorchristelijke godheid zijn die zich moest onderwerpen aan de christelijke sint;
• hij zou de bedwongen satan zijn, plaatsvervanger van de overwonnen Wodan, of diens helper Nörvi, de zwarte vader des nachts, die ook een roe droeg (als vruchtbaarheidssymbool);
• hij zou afstammen van de zwarte raven Huginn en Muninn, die Odin vergezelden;^[17]
• hij zou afstammen van berserkers, die het lichaam zwart verfden en dierenhuiden droegen.

Voor geen van deze verklaringen zijn directe bronnen te vinden.

Een recente suggestie (2012), dat Zwarte Piet werd gemodelleerd op een Saraceen, werd door John Helsloot van het Meertens Instituut ontkracht.^[18]

Volgens historicus en sinterklaaskenner Frits Booy is van alle bestaande theorieën er niet één discriminerend van aard.^[3]

Andere landen

In andere Europese landen komen ook begeleiders van de Heilige Nicolaas voor. Vaak hebben ze een duister uiterlijk en hebben ze een roe en/of zak bij zich.

• in de Duitstalige landen wordt Sinterklaas begeleid door knecht Ruprecht, of door een angstaanjagend persoon (soms met bokkenhoorn), zoals Krampus of een Percht, die soms luidruchtig met kettingen door de straten slepen;
• Pelznickel (ook wel Belschnickel, Belznickle, Belznickel, Pelznikel), zoals knecht Ruprecht in sommige regio's heet, kan worden vertaald met ranselende Nicolaas;
• In Zwitserland heet de begeleider van Sinterklaas Schmutzli;^[19]
• Noordoost-Frankrijk kent Père Fouettard (in de Elzas Hans Trapp genoemd) als knecht voor Sinterklaas.^{[noot 3]}

• 
  Sint Nicolaas begeleid door duivels (één met zak en één met roe) en engelen, openluchtmuseum Přerov nad Labem, Tsjechië
• 
  Nikolaus en Krampus, Oostenrijk, begin 20e eeuw
• 
  Krampus, Zuid-Tirol, 2008
• 
  Mikulás en metgezel (met bezem), Hongarije, 1865
• 
  Mikuláš en Krampus (met kettingen en roe), 1901
• 
  Knecht Ruprecht met roe en Samichlaus, Oberrotweil, Duitsland, 2006
• 
  Hans Trapp, met zak en ketting, in Wintzenheim, Frankrijk, 1953
• 
  Nikolaus, Nikoloweibl en Buttnmandl, Berchtesgaden, 2007
• Belsnickel (met roede) in Pennsylvania, jaren 50
  Belsnickel (met roede) in Pennsylvania, jaren 50
• 
  Moderne Belsnickel met roede en zak, 2012

Bezwaren

In de tweede helft van de 20e eeuw kwam de discussie op gang of de knecht van Sinterklaas, Zwarte Piet, een racistische bijklank zou hebben. Zowel de huidskleur als de 'sociale positie' van Zwarte Piet vormden hiervoor de aanleiding.

Of Schenkman, de bedenker van de knecht van Sinterklaas, een slaaf in gedachten had zal nooit bekend worden, want hij heeft zich er niet over uitgelaten. Wel is het zo dat hij zijn boekje publiceerde op het moment dat de tijdgeest aan het veranderen was; de slavernij stond onder druk of werd al afgeschaft. Het houden van slaven was buiten de koloniën, in Nederland, reeds lang ongebruikelijk.^[20] Schenkman heeft zich mogelijk laten inspireren door publicaties uit zijn tijd. Zo publiceerde Heinrich Hoffmann vijf jaar eerder Struwwelpeter, waarin een zwarte jongen door een figuur Nikolas, die uiterlijke overeenkomsten vertoont met Sinterklaas, beschermd wordt voor pesterijen van blanke kinderen.^[21] Een ander verhaal dat hem kan hebben beïnvloed, werd in het tijdschrift Timotheus gepubliceerd, en ging over een gewezen slavenbezitter, een edele en voorname oude man met witte haren, die zich op zijn ziekbed verzoent met zijn bediende, de zoon van een van zijn ex-slaven, en oproept tot afschaffing van de slavernij.

• 
  Nikolas uit Struwwelpeter

Desalniettemin kan er in de loop der tijd een racistisch element in de rol van Zwarte Piet zijn geslopen, of kan dat als zodanig worden ervaren. Aanvankelijk hanteerde Sinterklaas de roede, maar met de introductie van Zwarte Piet werd het straffen van kinderen hoe langer hoe meer zijn taak, en de aanvankelijk neutrale uitbeelding van de knecht veranderde in de loop der tijd in een karikaturale weergave van een zwarte man.^[21]

Bezwaren in Nederland

Bezwaren tegen de vermeende racistische aspecten van Zwarte Piet ontstonden voor het eerst in de jaren zestig van de 20e eeuw.^[22] In 1981 kwam de eerste actie, vanuit de Surinaams-Nederlandse gemeenschap. De Solidariteits Beweging Suriname startte een actie, 'Sinterklaas vieren zonder Zwarte Piet', en in 1986 pleitte de Beweging Surinaams Links er (zonder succes) voor om het kinderfeest zonder de figuren Sinterklaas en Zwarte Piet te vieren.

Halverwege de jaren tachtig sprak Sinterklaas in een televisie-uitzending dat Zwarte Piet de roede niet meer mocht gebruiken, normaal moest gaan praten en vrolijk in plaats van dom moest acteren.^[bron?]

In 1996 wilde het actiecomité 'Zwarte Piet = Zwart Verdriet' Piet een andere kleur geven, maar dat is nooit aangeslagen. De stereotype gouden oorringen worden tegenwoordig echter soms weggelaten en het kroeshaar vervangen door zwarte krullen.^[23]

Een poging om in 1997 bij de intocht in de Bijlmermeer alleen Bonte Pieten mee te laten lopen leidde echter tot veel negatieve reacties. Er ontstond weer meer steun voor het behoud in plaats van afschaffing van Zwarte Piet en uit een onderzoek in 1998 bleek dat 96% van de bevolking Sinterklaas als een traditie zag, die niets met discriminatie te maken had.^[23]

Nederlandse discussie 2011-2014

Tijdens de intocht in november 2011 werden in Dordrecht vier mensen gearresteerd omdat zij ongeoorloofd protesteerden. De actievoerders droegen T-shirts met daarop de tekst 'Zwarte Piet is racisme'.^[24]

In 2012 werd op een bijeenkomst van het Sint Nicolaas Genootschap in Montfoort een lans gebroken voor de afschaffing van Zwarte Piet omdat zijn oorsprong ingebed zou liggen in een gewoonte van slavernij en racisme.^[25]

In 2013 was de discussie over Zwarte Piet bijzonder fel.^[26] Nadat de burgemeester van Amsterdam, Eberhard van der Laan, een vergunning verleende voor de plaatselijke intocht, inclusief Zwarte Pieten, werd hiertegen een aanklacht ingediend. De Raad van State oordeelde in november 2014 dat de vergunning terecht was afgegeven, aangezien een burgemeester een evenement niet inhoudelijk mag beoordelen.^[27]

In oktober 2013 mengde VN-consultant Verene Shepherd zich in de discussie toen zij de figuur van Zwarte Piet als racistisch betitelde en vroeg om een einde aan de Sinterklaas-traditie te maken. Ze noemde het een terugkeer naar de slavernij in de 21e eeuw.^[28] Uiteindelijk bleek Shepherd niet namens de VN te mogen spreken.^{[29][noot 4]}

Overigens vindt de discussie voornamelijk in de media en in grote steden plaats. In de meeste Nederlandse gemeenten verandert er (2014) maar weinig.^[30]

Vlaanderen

In Vlaanderen leeft de discussie of Zwarte Piet racistisch is minder. Eind 2014 was het oordeel van het Centrum voor gelijkheid van kansen en voor racismebestrijding dat het beeld van Zwarte Piet niet discriminerend is. Het centrum riep wel op tot debat en vroeg de figuur van Zwarte Piet in elk geval anders voor te stellen dan een domme, ondergeschikte of gevaarlijke zwarte man.^[31]

Buitenland

In landen waar vergelijkbare uitbeeldingen, zoals bijvoorbeeld Blackface minstrelshows, reeds lang uitgebannen zijn, wordt de manier waarop Zwarte Piet wordt vormgegeven soms met verbazing aanschouwd. De intocht van Sinterklaas in 2011 in New Westminster, een voorstad van Vancouver in Canada, werd afgeblazen na verhitte discussies over het vermeend racistische karakter van Zwarte Piet.^[32]

Zie ook

• Man met de zak
• Volksverhalen van Nederland
• Hadji Firoez

Zie de categorie Zwarte Piet van Wikimedia Commons voor mediabestanden over dit onderwerp.