Tongeren (stad)

#	Naam	Inwoners (2008)	Oppervlakte (in km²)	Bevolkingsdichtheid (inw./km)
I	Tongeren	16.922	13,19	1.283
II	Koninksem	1.284	5,08	253
III	Neerrepen	227	3,69	62
IV	Riksingen	928	2,41	385
V	Henis	808	3,64	222
VI	Berg	593	5,66	105
VII	Mal	1.008	3,99	253
VIII	Sluizen	639	2,92	219
IX	Nerem	949	4,00	237
X	Vreren	1.979	6,93	286
XI	Diets-Heur	185	3,96	47
XII	Rutten	801	10,52	76
XIII	Lauw	1.009	6,48	156
XIV	Widooie	393	3,47	113
XV	Piringen	901	4,56	198
XVI	Overrepen	665	3,64	183
XVII	's Herenelderen	568	3,42	166
	Totaal	29.859	87,56	341

Opmerking: de deelgemeente Tongeren telt 39 inwoners uit niet te lokaliseren statistische sectoren
Bron: FOD Economie - Algemene Directie Statistiek en Economische Informatie - Dienst Demografie (01.01.2008)
Verwerking: provincie Limburg - Directie Mens - Steunpunt Sociale Planning (Editie 2011)^[10]

Demografie

Tongeren heeft per 1 januari 2012 30.557 inwoners en is daarmee naar inwonertal de negende gemeente van de provincie Limburg. In België is Tongeren naar inwonertal de 74e gemeente.

Samenstelling

Op 1 januari 2010 telde Tongeren 30.042 inwoners. De leeftijdsopbouw zag er toen als volgt uit; 19,7% was 19 jaar of jonger. De groep 20- tot en met 59-jarigen vormde 54,4% van de totale bevolking; dit percentage ligt een half percent boven het Vlaamse gemiddelde van 53,9%. 25,9% van de inwoners was 60 jaar of ouder. Dit percentage ligt bijna twee percent boven het Vlaamse gemiddelde (24,1%) en ruim drie procent boven het Limburgse gemiddelde (22,5%). De combinatie van een laag geboortecijfer en een stagnatie van de bevolkingsgroei de afgelopen decennia maakt dat de bevolking sneller vergrijst dan de rest van Limburg en Vlaanderen. De geslachtsverhouding van de Tongerse bevolking bedroeg 49,09% mannen tegenover 50,91% vrouwen.^[10] Het aantal huishoudens bedroeg in 2010 12.673, dit komt neer op 2,37 personen per huishouden. 12,04% van de totale bevolking wordt gevormd door eenpersoonshuishoudens.^[11]

In 2010 was 3,8% van de inwoners niet in het bezit van de Belgische nationaliteit, tegenover 5,7% in het Vlaams Gewest en 8,6% in de provincie Limburg. Ruim 40% van de niet-Belgen, bezit de Nederlandse nationaliteit. Deze cijfers geven echter geen informatie over de afkomst van de inwoners.^[10]

Demografische evolutie

In de middeleeuwen en tijdens het Ancien Régime schommelde de bevolking van de Tongerse stadsvrijheid tussen de 3000 en 7000 inwoners. De vrijheid, die reeds opgericht werd in de 12e eeuw, omvatte niet enkel de stadskern maar ook de plaatsen Berg, Blaar, Henis, Ketsingen, Lauw, Mulken, Neerrepen, Offelken, Piringen, Riksingen, Vrijhern en Widooie. In 1795 werd de Tongerse stadsvrijheid afgeschaft en vervangen door een kantonnale municipaliteit. In 1800 werd deze municipaliteit opgeheven en werden alle plaatsen -met uitzondering van Blaar, Mulken en Offelken- onafhankelijke gemeentes.^[6]

In de 19e eeuw kende de gemeente Tongeren een beperkte groei door de afwezigheid van grootschalige industrie. De bevolking verdrievoudigde van 3355 inwoners in 1799 naar 9346 inwoners in 1900. Deze geringe groei zette zich ook voort in de eerste helft van de 20e eeuw. Na de Tweede Wereldoorlog werden verschillende nieuwe wijken gebouwd buiten de stadskern, wat resulteerde in een sterkere groei tussen 1947 en 1961. De grootste bevolkingstoename van de gemeente Tongeren is echter te danken aan de fusiegolven van 1972 en 1977. Voor de eerste fusie in 1972 had Tongeren 17.840 inwoners op een oppervlakte van 13,19 km². Bij de eerste fusie werden de gemeenten Berg, Henis, Koninksem, Neerrepen en Riksingen aangehecht, waardoor de bevolking steeg met 2588 eenheden en de oppervlakte toenam tot 33,67 km². Bij de grote fusie van 1977 werden de overige kernen aangehecht en kreeg de gemeente Tongeren zijn huidige vorm.^[6] Ook na de fusie bleef de Tongerse bevolking in beperkte mate groeien; het zou nog duren tot 2008 vooraleer de gemeente de kaap van de 30.000 inwoners bereikte.^[12]

Cultuur

Musea

Tongeren telt enkele musea, waarvan het Provinciaal Gallo-Romeins Museum wellicht het bekendste is. Reeds in 1851 stichtte het Geschied- en Oudheidkundig Genootschap van Tongeren een museum. De collectie bestond toen uit stukken die dateerden uit verschillende periodes. In 1951 verhuisde het museum naar zijn huidige locatie. Door het toenemende succes waren uitbreidingen nodig in 1958, 1970, 1992 en 2006.^[6][13] De collectie van het museum is gericht op de Limburgse geschiedenis van de prehistorie tot het einde van het Romeinse Keizerrijk en bevat zo'n 170.000 stukken, waarvan er in de permanente tentoonstelling meer dan 2000 objecten worden getoond. Naast de permanente tentoonstelling worden ook tijdelijke tentoonstellingen georganiseerd zoals Neanderthalers in Europa en Sagalassos, city of dreams. Deze tentoonstellingen trokken elk zo'n 145.000 bezoekers.^[14] In 2011 won het museum de European Museum of the Year Award; het was daarmee het eerste Belgische museum dat deze award ontving.^[15]

De andere Tongerse musea zijn kleiner van opzet. Het Begijnhofmuseum Beghina bevindt zich een begijnenwoning uit 1660. Naast de vaste tentoonstelling over de geschiedenis van het Sint-Catharinabegijnhof worden er ook thematentoonstellingen georganiseerd. De Moerenpoort, een middeleeuwse stadspoort uit 1379, herbergt het wapenmuseum. Binnenin de poort bevinden zich drie kamers waar de bezoekers meer kunnen leren over het militaire verleden van Tongeren. Vanaf het platform bovenop de toren heeft men een panoramisch zicht over de stad, het begijnhof en het natuurgebied De Kevie. In de voormalige kapittelzaal van de Onze-Lieve-Vrouwebasiliek bevindt zich de schatkamer. De collectie van de schatkamer bestaat uit religieuze kunstvoorwerpen die dateren van de 6e tot de 19e eeuw.^[16]

Bezienswaardigheden

Religieuze bouwwerken

Onze-Lieve-Vrouwebasiliek

De Onze-Lieve-Vrouw-Geboortebasiliek is de hoofdkerk van Tongeren. De geschiedenis van deze kerk gaat terug tot de eerste eeuwen na Christus. In de 9e eeuw stond op deze locatie een Karolingische kapittelkerk, deze kerk werd in 881 verwoest door de Vikingen. Op de restanten van de afgebrande kerk werd in de 10e eeuw een Ottoonse kloosterkerk opgetrokken. Om beter beschermd te zijn tegen mogelijke invallen werd deze kerk omwald. Aan het begin van de 12e eeuw werd de Ottoonse kerk vervangen door een kerk in romaanse stijl. Na verwoestende belegeringen in 1180 en 1213 besloten de kanunniken een nieuwe kerk te bouwen. In 1240 werd gestart met de bouw van de nieuwe kerk in gotische stijl. Het enige deel van de romaanse kloosterkerk dat bewaard is gebleven is de romaanse kloostergang achter de apsis van de huidige kerk. In diezelfde periode verlieten de kapittelbroeders het ommuurde klooster en vestigden ze zich in individuele woningen, de zogenaamde kanunnikenhuizen, in de voormalige kloostertuin aan de noordzijde van de kerk. Van de twaalf oorspronkelijke kanunnikenhuizen zijn er nog negen bewaard. Drie eeuwen later, in 1541, werd de bouw van de basiliek voltooid. Op 20 februari 1931 werd de kerk door paus Pius XI verheven tot basiliek. In 1999 werd de Onze-Lieve-Vrouwebasiliek opgenomen op de werelderfgoedlijst van de UNESCO als onderdeel van Belforten in België en Frankrijk.^[6][17]

Sint-Catharinabegijnhof

Het oudste begijnhof van Tongeren bevond zich buiten de omwalling nabij de Kruispoort. In 1257 kregen de begijnen de toestemming van prins-bisschop Hendrik III van Gelre om zich te vestigen op een perceel binnen de omwalling langs de Jeker in de buurt van de Moerenpoort.

Centraal in het begijnhof staat de Sint-Catharinakerk. Deze vroeggotische kerk werd gebouwd in 1294 en werd tot 1999 gebruikt voor erediensten. De andere openbare gebouwen van het begijnhof bevinden zich aan de omwalling langs de Jeker. Het brouwhuis, de voormalige begijnhofbrouwerij, werd opgetrokken in Maaslandse renaissancestijl en stamt uit 1644. De infirmerie deed dienst als gasthuis en bestond reeds in 1264. Het huidige gebouw werd opgetrokken in 1659. Naast de infirmerie bevindt zich de Sint-Ursulakapel. De oudste kapel op deze plaats dateert eveneens uit 1264, deze kapel was in 1687 te bouwvallig en werd vervangen door een kapel in barokke architectuur waarvan de bouw in 1701 werd voltooid. Naast deze openbare gebouwen zijn er nog vele begijnhofhuisjes uit de 17e en 18e eeuw bewaard gebleven. In 1998 werd het Sint-Catharinabegijnhof opgenomen op de werelderfgoedlijst van de UNESCO als onderdeel van de Vlaamse begijnhoven.^[6]

Romeinse overblijfselen

De aanwezigheid van de Romeinen heeft voornamelijk sporen nagelaten in de Tongerse ondergrond. Men heeft zowel restanten van openbare als private gebouwen in kaart gebracht tijdens archeologische opgravingen in en rond de stad. Slechts enkele overblijfselen zijn nog steeds bovengronds zichtbaar.

Op het hoogste punt van de oude Romeinse stad bevinden zich de restanten van een Gallo-Romeins tempelcomplex. Niet ver van deze tempel bevinden zich de uitlopers van het Romeinse aquaduct uit de 1e eeuw dat het water van de Mombeek naar de stad leidde over een afstand van zes kilometer. Bij de eerste kilometers van het aquaduct kon men gebruikmaken van het natuurlijk verval van het landschap. Bij de laatste kilometers van het aquaduct moest men echter een grote aarden wal opwerpen om zo een kleine vallei te overbruggen. Deze aarden wal is nu begroeid en vormt het bos van Beukenberg. Daarnaast bevindt zich in Tongeren de Pliniusfontein, een ijzerhoudende bron die sinds de 16e eeuw wordt vereenzelvigd met een bron die Plinius de Oudere beschreef in zijn Naturalis historia.

Bij de Romeinen was het de gewoonte hun doden buiten de stadsmuren te begraven. De meeste burgers werden begraven op een gemeenschappelijke begraafplaats, maar voor vooraanstaande burgers werden grafheuvels opgeworpen. Van deze grafheuvels, ook tumuli genoemd, zijn er langs de Via Belgica tientallen opgericht waarvan er drie op het huidige grondgebied van Tongeren liggen; de Herstappeltombe en de tumuli van Koninksem aan de Paardsweidestraat en de Romeinse Kassei.

Stadsomwallingen

Romeinse omwallingen

De eerste stenen Romeinse omwalling van Tongeren werd gebouwd tijdens het keizerschap van Trajanus aan het begin van de 2e eeuw. Deze omwalling had een lengte van 4544 m, een dikte van 2,10 m en werd langs de buitenzijde beschermd door één tot drie v-vormige verdedigingsgrachten. Het is opvallend dat de omwalling van Tongeren ruim 500 m langer was dan de omwalling van Colonia Claudia Ara Agrippinensium, de hoofdplaats van de provincie Germania Inferior waartoe ook Tongeren behoorde. Aangezien de omwalling opgetrokken werd tijdens een periode van relatieve rust, was dit bouwwerk veeleer een statussymbool dan een verdedigingswerk. Bij de bouw van de omwalling werd gebruikgemaakt van silex voor de kern en zandsteen voor de bekleding. In latere eeuwen werd de bekleding van de omwalling gebruikt als bouwmateriaal voor andere gebouwen. De delen van de Romeinse muur die nu nog zichtbaar zijn tonen enkel de kern van silex. Van deze omwalling is nog zo'n 1500 m zichtbaar.

De tweede stenen Romeinse omwalling werd gebouwd tijdens het keizerschap van Constantijn de Grote aan het begin van de 4e eeuw. Deze omwalling was slechts 2680 m lang, had een dikte van 3,20 m en om de 20 m werden weertorens opgetrokken. Deze omwalling moest de inwoners beschermen tegen invallen van de Franken en de Vandalen. In het noordwesten van de stad liep de tweede omwalling samen met de eerste omwalling zodat de tempel en de aansluiting van het aquaduct nog binnen de stadsmuren vielen. Het tracé van deze omwalling liep dwars door het huidige centrum en werd in de middeleeuwen tot in de fundering uitgebroken. Het enige overblijfsel van deze omwalling is de torenbasis onder het Vrijthof.^[6][17][18]

Middeleeuwse omwalling

In de 12e eeuw was de tweede Romeinse omwalling in verval geraakt en was de stad niet langer beschermd tegen invallen van rondtrekkende legers. Na de plunderingen en daaropvolgende stadsbranden van 1180 en 1213 werd besloten een nieuwe omwalling te bouwen. De bouw van de werken werd aangevat rond 1240 en verliep in verschillende fases.

In een eerste fase werd de handelskern ten westen van de kloosterkerk versterkt. Aan de oost- en zuidzijde van deze kern werd de tweede Romeinse omwalling hersteld. Aan de west- en noordzijde werd een nieuwe stadsmuur gebouwd zodat de handelskern volledig omsloten werd. In een tweede fase werd ten oosten van de kloosterkerk een stadsmuur opgetrokken zodat ook de bewoners van de oostelijke delen van de stad beschermd werden. Ter hoogte van de Leopoldwal werd deze stadsmuur gebouwd op de funderingen van de eerste Romeinse omwalling. In een derde fase werd aan de zuidzijde een verdedigingsmuur opgetrokken langs de Jeker zodat de omwalling werd vervolledigd. Omstreeks 1290 was de middeleeuwse omwalling voltooid en werden de delen van de tweede Romeinse omwalling die door het centrum liepen afgebroken. De middeleeuwse omwalling had een lengte van zo'n 2700 m en de ommuurde oppervlakte bedroeg 0,54 km².

Nadat de stadswal voltooid was in 1290, was het leerlooierskwartier aan de overzijde van de Jeker de enige stadswijk die niet binnen de muren lag. Om hun buurt te beschermen kregen de bewoners de toestemming om een aarden wal op te werpen. Pas aan het begin van de 16e eeuw werd de omwalling uitgebreid zodat ook het leerlooierskwartier binnen de stadsmuren kwam te liggen.^[6][17]

De middeleeuwse omwalling telde zes poorten waarvan enkel de Moerenpoort bewaard is gebleven. De overige stadspoorten werden afgebroken doorheen de 19e eeuw. Daarnaast telde de middeleeuwse muur ook verschillende versterkte torens waarvan er nu nog zes bestaan; de Smeetoren, de Cremertoren, de Schaetzentoren, de Poeiertoren, de Velinxtoren en de Lakenmakerstoren.

Overige bezienswaardigheden

Het centrale plein van Tongeren wordt gevormd door de Grote Markt en het Stadhuisplein. In het midden van de Grote Markt bevindt zich het standbeeld van Ambiorix. Dit standbeeld van de hand van Jules Bertin werd in 1866 ingehuldigd door koning Leopold II en zijn echtgenote koningin Marie Henriëtte. Op de plaats van het standbeeld stond voorheen het perroen dat verhuisd werd naar Plein, een plein aan de zuidzijde van de Grote Markt. Het Stadhuisplein wordt aan de oostzijde geflankeerd door de toren van de Onze-Lieve-Vrouwebasiliek. Aan de zuidzijde van dit plein bevindt zich het stadhuis van Tongeren dat werd opgetrokken in 1737. Tijdens de Tweede Wereldoorlog werd de huizenrij die tussen de Grote Markt en het Stadhuisplein stond gebombardeerd waardoor sindsdien beide pleinen één geheel vormen.

Het Munthuis is een herenhuis opgetrokken in een laatgotische renaissancestijl. De oudste gedeelten van dit gebouw gaan terug tot 1475. Hoewel de naam anders doet vermoeden werden in dit gebouw geen munten geslagen, dit gebeurde in een gebouw aan de overzijde van de straat. Tegenwoordig herbergt het gebouw een erfgoedcel alsook enkele stedelijke diensten.

De enige overgebleven vakwerkhuizen zijn Huis Dommershausen uit de 15e eeuw, gelegen aan de Maastrichterstraat, en het Spaans Huis uit de 17e eeuw, gelegen aan de Muntstraat.

Binnen de stadsmuren bevinden zich twee Biessenhuysen, dit waren refuge- en rentmeestershuizen die verbonden waren met Alden Biesen, een vroegere landcommanderij van de Duitse Orde. Het Biessenhuys aan de Hemelingenstraat werd gebruikt sinds de 14e eeuw tot 1661. Vanaf 1661 huisde het Biessenhuys in een gebouw aan de Moerenstraat. Na de Franse Revolutie werd het Biessenhuys openbaar verkocht.

De gevangenis van Tongeren was in 1844 de eerste celgevangenis in België. Tot 2005 fungeerde het gebouw als penitentiaire inrichting. Na de sluiting van de gevangenis werd het gebouw gebruikt voor verschillende doeleinden; het gebouw deed dienst als museum en werd gebruikt voor culturele evenementen. Vanaf 2009 doet het gebouw dienst als jeugdgevangenis.^[13][17]

Zie ook de lijst van bezienswaardigheden van Tongeren.

Zie ook de lijst van onroerend erfgoed in Tongeren.

Theater en muziek

Het cultureel centrum De Velinx werd op 28 mei 1994 geopend en huisvest naast de bibliotheek en de cultuurdienst van de stad Tongeren ook een schouwburg. De Velinx beschikt over een polyvalente zaal die aangepast kan worden naargelang het aantal toeschouwers. De maximale capaciteit van de zaal bedraagt 662 zitplaatsen of 1600 staanplaatsen.^[19][20] Een andere locatie waar men terecht kan voor allerhande voorstellingen is de schouwburg van de Koninklijke Muziekmaatschappij Casino. Deze culturele vereniging, waarvan de geschiedenis teruggaat tot 1750, beschikt over een authentieke schouwburg die dateert uit 1846 en rond 1920 versierd werd met art-nouveau- en art-deco-elementen. De schouwburg Casino biedt plaats aan zo'n 500 toeschouwers.^[21]

Het jaarlijkse muziekevenement Festival van Vlaanderen bestaat sinds 1972 en vindt zijn oorsprong in de Basilicaconcerten die sinds 1958 plaatsvonden in Tongeren. Tot 2012 was het Limburgse luik van het Festival van Vlaanderen gekend onder de naam Basilica Festival van Vlaanderen. Sinds 2012 heet het festival B-Classic en werd het aanbod van activiteiten uitgebreid. Het festival organiseert het ganse jaar door culturele evenementen op verschillende locaties in en rond Tongeren.^[22]

Evenementen

De Kroningsfeesten zijn het grootste evenement dat in Tongeren plaatsheeft. De zevenjaarlijkse feesten gaan terug tot de 14e eeuw en werden door de Fransen verboden in 1790. Honderd jaar later, in 1890, blies Mgr. Doutreloux de feesten nieuw leven in. Tijdens de feesten trekken verschillende ommegangen door de stad en worden op de Grote Markt avondspelen gebracht. De 17e editie van de Kroningsfeesten vond plaats in juli 2009. Deze editie telde meer dan 3000 deelnemers en trok meer dan 500.000 bezoekers verspreid over vier dagen. De eerstvolgende Kroningsfeesten zullen plaatsvinden in 2016.^[23]

Doorheen het jaar staan er in de gemeente Tongeren verschillende kermissen, zo'n 44 in totaal.^[24] Het merendeel van deze kermissen zijn dorps- en wijkkermissen, vaak duren deze kermissen één weekend en staan er slechts enkele kermiskramen. De grootste kermis is de septemberfoor en start het eerste weekend na het feest van Maria-Geboorte op 8 september. De septemberkermis duurt een week en telt zo'n 120 attracties.^[25]

Daarnaast zijn er nog tal van andere evenementen zoals de Ambiorixfeesten, de bierfeesten, carnaval, het straattheaterfestival...

Parken en recreatiegebieden

In Tongeren bevinden zich enkele parken en recreatiegebieden. Het grootste stadspark is De Motten in de gelijknamige wijk ten zuiden van het stadscentrum. In 1958 werd begonnen met de uitbouw van dit stadspark, voorheen was dit een moerassig gebied nabij de oevers van de Jeker. De Motten is onderverdeeld in een gebied bestemd voor recreatie en een gebied bestemd voor sportieve activiteiten. Het recreatieve gedeelte omvat onder andere het CC De Velinx met aangrenzend de kleine visvijver, een grote vis- en roeivijver, een dierenpark, een verkeerspark, een speeltuin en een minigolfbaan. Het gedeelte voor sportieve activiteiten bestaat uit een atletiekbaan met faciliteiten voor verschillende atletiekdisciplines en een Finse piste. Daarnaast bevinden er zich ook nog een skatepark, voetbal-, tennis- en basketbalvelden.^[13][26]

Langs de restanten van de middeleeuwse stadsmuur zijn op verschillende plaatsen wandelzones aangelegd. Ter hoogte van de Elfde Novemberwal en de Leopoldwal loopt er een wandelpad zowel op als langs de omwalling. Dit pad loopt via de Moerenpoort, het Sint-Catharinabegijnhof en de gevangenis van Tongeren door tot aan het stadspark De Motten.

In de onmiddellijke omgeving van het stadscentrum bevinden zich ook enkele natuurgebieden zoals Beukenberg, een kunstmatig bos op de uitlopers van een Romeins aquaduct, en de spoorwegzate van de voormalige fruitspoorlijn. Het grootste natuurgebied in Tongeren is het natuurreservaat De Kevie. Dit landschapspark heeft een oppervlakte van 200 ha en is onderverdeeld in vier reservaten. De Kevie ligt centraal en wordt ook gebruikt om het ganse landschapspark aan te duiden. De overige reservaten zijn de Beemden, het Hardel en de Meersen.^[27]

Economie

Per 1 januari 2012 telde de gemeente Tongeren 2260 belastingplichtige ondernemingen die vooral werkzaam zijn in de dienstensector zoals winkels, horeca, zakelijke dienstverleners en publieke instellingen zoals scholen en overheidsinstellingen. Daarnaast vormt toerisme een belangrijke bron van inkomsten voor de Tongerse economie.^[11]

Bedrijvigheid

Vanaf de jaren 1970 werd begonnen met de uitbouw van industriegebieden voor voornamelijk kleine en middelgrote ondernemingen. Tegenwoordig telt Tongeren drie bedrijventerreinen die werk verschaffen aan meer dan 2500 mensen;

• Het oudste bedrijventerrein heet Overhaem en werd ontwikkeld in de jaren 1970. Overhaem bevindt zich ten zuiden van het stadscentrum en wordt begrensd door de Luikersteenweg in het westen en spoorlijn 34 in het oosten. Het terrein heeft een oppervlakte van zo'n 79 ha en huisvest zo'n zeventig bedrijven waaronder Schoenen Ambiorix.^[28]
• Het bedrijventerrein Tongeren-Oost werd ontwikkeld aan het einde van de jaren 1980 en het begin van de jaren 1990. Tongeren-Oost bevindt zich aan de Maastrichtersteenweg nabij de afrit aan de A13-E313. Het terrein is in 2007 uitgebreid tot een oppervlakte van 150 ha. Tongeren-Oost trekt voornamelijk logistieke bedrijven aan waaronder Black & Decker, Bose Corporation en SKF.^[29]
• Tongeren-Noord is het kleinste van de drie bedrijventerreinen. Deze KMO-zone ligt nabij de Hasseltsesteenweg en het tracé van de voormalige spoorlijn 23. De totale oppervlakte van Tongeren-Noord bedraagt zo'n 10 ha en huisvest een tiental kleine ondernemingen.

Winkels en markten

Het grootste deel van de winkels in de binnenstad is gevestigd langs de as Sint-Truiderstraat-Grote Markt-Maastrichterstraat. In 2008 werd in het voormalige Sint-Jacobsgasthuis Shopping Julianus geopend. Dit winkelcentrum biedt plaats aan 24 winkels en heeft een oppervlakte van 7795 m².^[30] Aangezien er in de binnenstad enkel kleine winkelpanden beschikbaar zijn, werd in augustus 2012 T-Forum geopend nabij de Luikersteenweg. Dit retailpark huisvest 27 winkels en heeft een oppervlakte van 30.951 m².^[31] Dankzij de erkenning van Tongeren als toeristisch centrum mogen de winkels een bepaald aantal zondagen per jaar open zijn en kan elke eerste zondag van de maand een koopzondag gehouden worden.

Tongeren telt twee wekelijkse markten. De wekelijkse buurtmarkt gaat door op donderdag van 8u tot 13u op en rond de Grote Markt. De andere wekelijkse markt is de antiek- en brocantemarkt op zondag van 6u tot 13u. Deze markt vindt al meer dan dertig jaar plaats en is uitgegroeid tot de grootste antiek- en brocantemarkt van de Benelux.^[32] Naast de twee wekelijkse markten worden ook drie jaarlijkse markten gehouden; op de vooravond van Hemelvaartsdag wordt tussen 18u en 22u een avondmarkt gehouden, elke tweede zondag van augustus wordt van 10u tot 18u een boekenmarkt gehouden in het begijnhof en tijdens de septemberkermis wordt op donderdag een braderie georganiseerd.^[33]

Toerisme

Het toerisme wordt steeds belangrijker in Tongeren, in vergelijking met 2001 is in 2010 het aantal overnachtingen toegenomen met 62,78%. In 2010 lag het aantal overnachtingen op 42.643, in datzelfde jaar bedroeg de gemiddelde verblijfsduur 1,82 nachten.^[34] Deze cijfers tonen aan dat Tongeren het vooral van dagtoerisme of korte verblijven moet hebben.

De stad kent in hoofdzaak twee soorten toerisme; enerzijds is er cultuurtoerisme, anderzijds is er plattelandstoerisme. Het Gallo-Romeins museum en de antiekmarkt zijn de belangrijkste trekpleisters, samen trekken beide attracties jaarlijks meer dan 500.000 bezoekers.^[35] Door het toenemend succes van het plattelandstoerisme verkennen meer toeristen al wandelend of fietsend het Haspengouwse landschap.

Werk en inkomen

De inwoners van Tongeren werken vooral in de handel, de zakelijke dienstverlening, bij overheidsinstellingen, in het onderwijs en in de gezondheids- en welzijnszorg. De overige inwoners werken in sectoren zoals de bouwnijverheid, horeca en transport. In 2009 bood de stad 13.113 arbeidsplaatsen en had een potentiële beroepsbevolking van 18.280 mensen. De jobratio bedroeg bijgevolg 71,73%. De werkzaamheidsgraad van de Tongerse bevolking bedroeg in datzelfde jaar 69,70%. Van de mannelijke bevolking was 75,55% werkzaam, bij de vrouwelijke bevolking was 63,75% werkzaam.^[11]

Het gemiddeld besteedbaar inkomen per huishouden bedroeg in 2009 ongeveer € 26.500, dit bedrag ligt ruim € 2000 onder het Vlaams gemiddelde van € 28.733. Het gemiddeld besteedbaar inkomen per persoon met 52 weken inkomen bedroeg € 15.840, het Vlaams gemiddelde bedroeg hier € 16.620.^[11]

Verkeer en vervoer

Wegen

Heirbanen

Als garnizoensstad ten tijde van het Romeinse Rijk was het belangrijk dat Tongeren vlot bereikbaar was. Enerzijds om de troepen snel te kunnen verplaatsen, anderzijds om de troepen aan de Rijn makkelijk te kunnen bevoorraden. De tracés van de oude Romeinse wegen zijn nog steeds zichtbaar in het landschap rondom de stad.

De belangrijkste heirbaan die Tongeren aandeed was de Via Belgica. Deze oost-westverbinding verbond Boulogne-sur-Mer met Keulen via Bavay. Het tracé van deze heirbaan loopt tussen Moxhe nabij Hannuit en Tongeren samen met de N69, tussen Tongeren en Maastricht loopt het tracé parallel met de N79.

Parallel met de Via Belgica liep de heirbaan Tongeren-Bonen. Het tracé van deze heirbaan loopt ten westen van Tongeren samen met de N79 richting Sint-Truiden. Ter hoogte van Bommershoven wordt het tracé een veldweg die parallel loopt met de N79 en de N3 tot in Hakendover nabij Tienen.

De noord-zuidverbindingen die Tongeren aandeden waren van minder groot belang. Het gaat om de heirbaan Tongeren-Duurstede en de heirbaan Tongeren-Herstal. Van de heirbaan Tongeren-Duurstede is alleen geweten dat deze weg de Demer overstak nabij Bilzen en dat tussen Tongeren en Bilzen deze heirbaan parallel loopt met de N730. De heirbaan tussen Tongeren en Herstal loopt tot vlak na de taalgrens samen met de N20 richting Luik. Ter hoogte van Paifve splitst de weg zich af richting Herstal.

Gewestwegen

Dankzij de R72 en een uitgebreid wegennet is Tongeren makkelijk bereikbaar en goed aangesloten op verschillende autosnelwegen. De autosnelwegen, waarop de N-wegen aangesloten zijn, worden ook vermeld.

N20 naar Hasselt/Luik; aansluiting met E313E25E40E42

N69 naar Hannuit; aansluiting met E40

N79 naar Maastricht/Sint-Truiden; aansluiting met E313

N614 naar Amay; aansluiting met E40E42

N618 naar Wezet; aansluiting met E313E25

N730 naar Bree; aansluiting met E313

N758 naar Mopertingen

Autosnelwegen

Tongeren is vanuit het noorden en oosten bereikbaar via de A13-E313 Antwerpen-Luik. Ten zuidwesten van de gemeente Tongeren, net over de taalgrens, loopt de A3-E40 Brussel-Luik.

Openbaar vervoer

Trein

Het station van Tongeren ligt langs spoorlijn 34 die Antwerpen met Luik verbindt en spoorlijn 24 die de haven van Antwerpen verbindt met het Ruhrgebied. Vanuit Tongeren is er een rechtstreekse verbinding met Antwerpen-Centraal, Blankenberge, Brugge, Brussel-Centraal, Gent-Sint-Pieters, Hasselt, Knokke, Leuven en Luik-Guillemins. Het station van Tongeren werd geopend op 11 november 1863. Het huidige station vervangt een vroeger stationsgebouw dat gebombardeerd werd in 1940. Voorheen deed het station ook dienst als eindhalte van spoorlijn 23 die Drieslinter met Tongeren verbond. Deze spoorlijn werd ook wel de fruitspoorlijn genoemd omdat over de lijn voornamelijk fruit werd vervoerd naar de diverse stroopfabrieken die gelegen waren in de buurt van de stations. Het gedeelte tussen Tongeren en Ordingen werd in 1968 definitief gesloten. Op het grondgebied van de gemeente Tongeren bevinden zich eveneens de voormalige haltes station 's Herenelderen, station Nerem, station Nerem-Vreren en station Piringen.

Tram

Vanaf 1897 werden in en rond Tongeren vier stoomtramlijnen aangelegd. Drie tramlijnen werden uitgebaat door de NMVB-afdeling Limburg, een vierde tramlijn werd uitgebaat door de NMVB-afdeling Luik. Op 14 augustus 1932 werd de economisch belangrijke tramverbinding naar de Luikse agglomeratie geëlektrificeerd.^[36] Deze tramlijn werd op 23 december 1961 als de laatste buurtspoorlijn op het grondgebied van de provincies Limburg en Luik opgeheven.^[37]

Bus

Zie Tongerse stadsbus voor het hoofdartikel over dit onderwerp.

Tongeren is bereikbaar via twaalf streeklijnen die geëxploiteerd worden door de Vlaamse Vervoermaatschappij De Lijn, aangevuld met één buslijn geëxploiteerd door de TEC. Verder zijn er nog vier stadslijnen en twee belbussen.^[38][39]

Ter bevordering van het openbaar vervoer in de provincie Limburg hebben De Lijn en de NMBS het Spartacusplan opgesteld. Samen met Beringen, Hasselt en Neerpelt zal Tongeren één van de vier belangrijke knooppunten vormen. Concreet betekent dit voor Tongeren:

• Frequentere IC- en L-treinen op de lijn Tongeren - Hasselt - Aarschot - Leuven - Brussel
• Snelbus Sint-Truiden - Tongeren, met stopplaats te Borgloon
• Snelbus Tongeren - Maastricht, met stopplaats te Riemst

Onderwijs, welzijn en sport

Onderwijs

In Tongeren bevinden zich ongeveer dertig instellingen die onderwijs aanbieden op verschillende niveaus waaronder het klassieke kleuter-, basis- en secundair onderwijs. Daarnaast zijn er ook onderwijsinstellingen waar men kunst-, volwassenen- en bijzonder onderwijs kan volgen.

In totaal telt de gemeente twintig scholen voor kleuter- en/of basisonderwijs waaronder twee scholen voor buitengewoon onderwijs en één Freinetschool. Secundair onderwijs kan gevolgd worden aan zeven scholen waarvan één school buitengewoon secundair onderwijs aanbiedt. Deze scholen zijn verdeeld over de verschillende Vlaamse onderwijsnetten; sommige scholen behoren tot het officieel gesubsidieerd onderwijs, andere scholen behoren tot het gemeenschapsonderwijs of het vrij gesubsidieerd onderwijs.

Volwassenen die extra scholing wensen kunnen terecht bij één van de lokale centra voor volwassenenonderwijs. Meestal is dit avond- of weekendonderwijs. Werkzoekenden kunnen zich bijscholen of omscholen aan het plaatselijke competentiecentrum van de Vlaamse Dienst voor Arbeidsbemiddeling en Beroepsopleiding. Verder kan er ook kunstonderwijs gevolgd worden aan de muziek- en tekenacademie.^[40]

De rol van Tongeren als regionaal onderwijscentrum voor Zuidoost-Limburg blijkt duidelijk uit de verhouding tussen de schoolpopulatie en het aantal inwoners van de gemeente tussen de tweeënhalf en achttien jaar. In 2010 telden de Tongerse scholen 6320 leerlingen terwijl het aantal inwoners tussen de tweeënhalf en achttien jaar 4567 bedroeg. De verhouding tussen beiden groepen bedraagt 138%, dit percentage ligt opmerkelijk hoger dan in de omliggende Vlaamse gemeenten; 110% in Bilzen, 85% in Borgloon, 84% in Hoeselt, 78% in Kortessem, 55% in Riemst en 44% in Heers.^[11][41]

Gezondheidszorg

Het AZ Vesalius is een middelgroot ziekenhuis en tevens de grootste werkgever in Zuid-Limburg. Het ziekenhuis is op twee plaatsen gevestigd, met name in Tongeren en Bilzen. De eerstesteenlegging van het huidige ziekenhuisgebouw vond plaats op 24 september 1976 en op 13 juni 1981 werd het toenmalige Sint-Jacobusziekenhuis ingewijd. Voorheen bevond het ziekenhuis zich in de gebouwen van het voormalige Sint-Jacobsgasthuis.

Op 1 december 1991 werd een fusieakkoord afgesloten tussen drie plaatselijke ziekenhuizen zodat het AZ Vesalius ontstond. Het Sint-Jacobusziekenhuis in Tongeren werd als hoofdlocatie gekozen en tussen 1992 en 1998 werd het ziekenhuis grondig uitgebreid. Het Sint-Martinusziekenhuis te Bilzen werd omgevormd tot een polikliniek en de Onze-Lieve-Vrouwekliniek in Tongeren werd op 17 mei 1999 gesloten en later gesloopt. Tegenwoordig beschikt het AZ Vesalius over 379 bedden verdeeld over verschillende afdelingen en verschaft het ziekenhuis werk aan zo'n 900 personeelsleden en een honderdtal artsen.^[42]

Sport

Hoewel Tongeren slechts een kleine provinciestad is, kent de gemeente verschillende sportverenigingen in diverse sporten. Wat betreft zaalsporten kent Tongeren enkele clubs die op nationaal niveau kunnen meedraaien. Zo behoort United HC Tongeren tot de nationale top van het handbal. Het herenteam komt zowel uit in de Eerste klasse als in de Beneluxliga. In het volleybal spelen de dames van Datovoc Tongeren in de Eredivisie. Beide clubs hebben meermaals titels en bekers van België in de wacht gesleept. Het herenteam van BasKet Tongeren speelt in het seizoen 2012/13 in tweede klasse. De overige herenteams en het damesteam van BasKet Tongeren komen uit in de provinciale reeksen.

De best vertegenwoordigde sport in de gemeente Tongeren is voetbal. Zowat elke deelgemeente heeft een voetbalclub. De volgende clubs komen uit in de nationale en provinciale reeksen van het mannen- en vrouwenvoetbal; Eendracht Henis, KSK Tongeren, KV Heur VV, Tongeren DV, Union FC Rutten, Valencia VC Piringen en Victoria VV 's Herenelderen. Daarnaast zijn er drie clubs die uitkomen in de nationale reeksen van het zaalvoetbal; ZVC Pibo Tongeren, ZVC Onbetong Tongeren en ZVC United Tongeren.

De sportinfrastructuur in Tongeren ligt verspreid over de gemeente. De Eburons Dome in het oosten van de gemeente is voorzien van een sporthal, fitnessruimte, voetbalterreinen en een binnenzwembad. Dit sportcomplex is de thuishaven van diverse zaalsportclubs en van KSK Tongeren. Ten zuiden van het stadscentrum bevindt zich het sportpark De Motten dat naast enkele tennis- en basketbalvelden ook beschikt over een atletiekstadion. De Motten is de thuisbasis van Atletiekclub De Demer en vormt de uitvalsbasis van de Tungri-Run, een stratenloop die jaarlijks op 1 mei gehouden wordt.^[43] De Jekerhippodroom nabij Offelken is één van de weinige locaties in België waar nog steeds drafrennen gehouden worden. Daarnaast zijn er nog verschillende sportaccomodaties die beheerd worden door particulieren.

Politiek en bestuur

Bestuurlijke indeling

Tongeren is zowel de hoofdplaats van een bestuurlijk als een gerechtelijk arrondissement. Daarnaast is Tongeren ook de hoofdplaats van een kieskanton en een gerechtelijk kanton.

Het bestuurlijk arrondissement Tongeren omvat 13 gemeenten met tezamen een totale oppervlakte van 631,56 km² en telde op 1 januari 2012 199.698 inwoners.

Het gerechtelijk arrondissement Tongeren omvat naast het bestuurlijk arrondissement Tongeren ook de gemeenten Bocholt, Bree, Dilsen-Stokkem, Kinrooi, Maaseik en Meeuwen-Gruitrode van het arrondissement Maaseik. De andere gemeenten van het arrondissement Maaseik behoren tot het gerechtelijk arrondissement Hasselt. De gemeenten As, Genk, Opglabbeek en Zutendaal van het bestuurlijk arrondissement Hasselt behoren eveneens tot het gerechtelijk arrondissement Tongeren. Het gerechtelijk arrondissement Tongeren omvat 23 gemeenten met tezamen een totale oppervlakte van 1211,38 km² en telde op 1 januari 2012 388.297 inwoners.

Als hoofdplaats van een gerechtelijk arrondissement bevinden zich in Tongeren een arbeidsrechtbank, een rechtbank van eerste aanleg en een rechtbank van koophandel. Het is echter opmerkelijk dat in Tongeren en niet in de provinciehoofdplaats Hasselt de zetelplaats van het Limburgse hof van assisen en, na Antwerpen, de tweede zetel van het hof van beroep van Antwerpen zetelt.

Het gerechtelijk kanton Tongeren omvat de gemeenten waarvoor het Tongerse vredegerecht bevoegd is. Het gaat om de gemeenten Herstappe, Riemst, Tongeren en Voeren. Het kieskanton Tongeren omvat enkel de gemeenten Herstappe en Tongeren. Het kieskanton is verder onderverdeeld in 13 stembureaus waarvan 12 stembureaus in Tongeren liggen en 1 stembureau in Herstappe.

Stadsbestuur

College van burgemeester en schepenen

Het college van burgemeester en schepenen van Tongeren voor de periode 2006-2012 wordt gevormd door een coalitie tussen Open Vld en sp.a. Deze twee partijen bezitten samen 19 van de 29 zetels in de gemeenteraad. De overige tien zetels worden ingenomen door CD&V met acht zetels en Vlaams Belang met twee zetels. Het schepencollege van Tongeren telt één burgemeester en zeven schepenen.^[44]

Gemeenteraad

De huidige gemeenteraad werd verkozen bij de gemeenteraadsverkiezingen van 8 oktober 2006. De Tongerse gemeenteraad bestaat uit 29 zetels.^[45] De onderstaande tabellen tonen de resultaten van de gemeenteraadsverkiezingen vanaf 1976 in detail.

Gemeenteraadsverkiezingen 2006 Partij Stemmen % Zetels VLD 6.959 31,99 sp.a 6.339 29,14 CD&V 6.202 28,51 Vlaams Belang 2.257 10,37 Deelnemende kiezers 22.758 96,13 29 geldig 21.757 95,60 ongeldig 1.001 4,40 Ingeschreven kiezers 23.675 100

Gemeenteraadsverkiezingen 2000 Partij Stemmen % Zetels VLD 8.081 37,88 SP 6.728 31,54 CVP 4.940 23,15 VU&ID 878 4,12 - Agalev 708 3,32 - Deelnemende kiezers 22.496 95,33 29 geldig 21.335 94,84 ongeldig 1.161 5,16 Ingeschreven kiezers 23.597 100 Gemeenteraadsverkiezingen 1994 Partij Stemmen % Zetels VLD 7.698 36,27 SP 6.430 30,30 CVP-VD 6.186 29,15 Vlaams Blok 725 3,42 - AOV 185 0,87 - Deelnemende kiezers 22.241 95,90 29 geldig 21.224 95,43 ongeldig 1.017 4,57 Ingeschreven kiezers 23.191 100 Gemeenteraadsverkiezingen 1988 Partij Stemmen % Zetels PVV 7.502 35,18 SP 6.709 31,47 CVP 6.012 28,20 NIEUW 616 2,89 - Vlaams Blok 398 1,87 - KP 85 0,40 - Deelnemende kiezers 22.169 97,05 29 geldig 21.322 96,18 ongeldig 847 3,82 Ingeschreven kiezers 22.842 100 Gemeenteraadsverkiezingen 1982 Partij Stemmen % Zetels SP 7.006 33,76 CVP 6.622 31,91 PVV 4.209 20,28 NIEUW 2.070 9,98 VU 844 4,07 - Deelnemende kiezers 21.518 - 29 geldig 20.751 96,44 ongeldig 767 3,56 Ingeschreven kiezers - 100 Gemeenteraadsverkiezingen 1976 Partij Stemmen % Zetels CVP 9.528 47,00 SP 6.216 30,66 PVV 3.451 17,02 VU 905 4,46 - KP 174 0,86 - Deelnemende kiezers 20.313 - 29 geldig 20.274 99,81 ongeldig 39 0,19 Ingeschreven kiezers - 100

Lijst van voormalige burgemeesters

Zie de lijst van burgemeesters van Tongeren.

Partnersteden

Tongeren heeft samenwerkingsverbanden met meerdere steden. Er zijn jumelages met twee steden; Kalisz in Polen en Hsin Tien City in Taiwan. Daarnaast heeft Tongeren ter gelegenheid van zijn 2000-jarig bestaan in 1985 een kunstwerk geschonken aan tien steden die net als Tongeren een Romeins verleden hebben; Aarlen, Bavay, Doornik, Heerlen, Keulen, Maastricht, Metz, Nijmegen, Rome en Trier. Op cultureel vlak onderhoud Tongeren goede banden met de naburige steden Maastricht en Luik. Zo is er een nauwe samenwerking tussen het Gallo-Romeins Museum, het Bonnefantenmuseum en het Musée de la Vie Wallonne.^[46][47]

Wapen en vlag

Na de fusie van Belgische gemeenten op 1 januari 1977 keurde de toenmalige Cultuurraad voor de Nederlandse Cultuurgemeenschap het decreet van 28 januari 1977 goed. Dit decreet hield in dat elke Vlaamse gemeente verplicht werd een historisch en heraldisch verantwoord wapenschild en vlag in te voeren.^[48] Van het Tongerse wapenschild bestaan er twee varianten, de ene versie wordt getopt door een kroon en een zwaan, de andere versie wordt niet getopt.^[49][50] Het wapenschild toont een verhoogde dwarsbalk in or die wordt getopt door vier aaneengesloten vairklokjes tegen een achtergrond in argent. Onder de dwarsbalk bevinden zich vijf aaneengesloten vairklokjes geplaatst in een rij van drie en een rij van twee tegen eveneens een achtergrond in argent. Het schild wordt getopt door een kroon met drie fleurons gescheiden door drie parels. Op de kroon rust een zwaan van natuurlijke kleur met een gouden kroon om de hals. In het wapen van de provincie Limburg komt deze zwaan terug als schildhouder en staat ze symbool voor de stad Tongeren. De vlag van Tongeren bestaat uit twee banen van blauw en van wit, deze banen zijn van dezelfde breedte. In het kanton bevindt zich een witte zwemmende zwaan met een gele kroon om de hals.^[50]

Bekende Tongenaren

Zie de lijst van Tongenaren.

Externe links

• Website van de gemeente Tongeren
• Stadsarchief Tongeren

Zie de categorie Tongeren van Wikimedia Commons voor mediabestanden over dit onderwerp.