Toermalijn: verschil tussen versies

Toermalijn
	Toermalijn (Schorl) – kristallen gegroeid in kwarts
Mineraal
Chemische formule	AX3Y6(BO3)3 Si6O18(O, OH, F)4
Streepkleur	wit
Hardheid	7 - 7,5
Gemiddelde dichtheid	3,31 kg/dm3
Glans	Glasglans
Opaciteit	Doorschijnend tot opaak
Breuk	ruw, klein schelpvormig, bros
Splijting	onduidelijk
Kristaloptiek
Kristalstelsel	trigonaal
Kristalvlakken	trigonaal langgerekt met driehoekige doorsnede en afgeronde zijden, duidelijk lengtestreping
Brekingsindices	1,614 - 1,666
Dubbele breking	-0,017 tot -0.032
Pleochroïsme	rode t.duidelijk; rood; bruine t.duidelijk; donkerbruin, lichtbruin; groene t. sterk; donkergroen, lichtgroen; blauwe t.sterk; donkerblauw, lichtblauw
Overige eigenschappen
Veredeling	bestralen, verhitten
Bijzondere kenmerken	piëzo-elektrisch en pleochroïsch
Lijst van mineralen
Portaal	Aardwetenschappen

Toermalijn of Tourmalijn is een groep van mineralen. Het zijn allemaal cyclosilicaten. De toermalijnen hebben een overeenkomstige molecuulformule:

AX₃Y₆(BO₃)₃ Si₆O₁₈(O, OH, F)₄.

De A kan calcium of natrium zijn, de X kan aluminium, ijzer, lithium of magnesium zijn en de Y is normaal gesproken aluminium, maar kan ook chroom of ijzer zijn. Op de positie van A kan kalium voorkomen, mangaan kan in X voorkomen en vanadium kan in Y worden aangetroffen, maar deze elementen komen niet vaak voor in de molecuulformule van de toermalijngroep.

Geschiedenis

Hoewel toermalijn al in de oudheid bekend was in het gebied rond de Middellandse Zee, werd het pas in 1703 door Hollanders vanuit Sri Lanka ingevoerd in West-Europa. Zij noemden de nieuwe edelsteen met een Singalees woord Turmali, wat zoveel betekent als 'steen met gemengde kleuren'. Er werden van oudsher rubellieten, of roze toermalijn, door kunstenaars als edelstenen gebruikt, die voor hun een amulet waren omdat ze het scheppingsvermogen van kunstenaars zouden vergroten.

Eigenschappen

Alle toermalijnen zijn een cyclosilicaat en hebben een trigonaal kristalstelsel. Ze zijn pleochroïsch, wat betekent dat het kristal donkerder van kleur is gezien langs de langste as van het kristal, dan gezien loodrecht op die as. Toermalijnen zijn piëzo-elektrisch, als een kristal wordt verhit of samengedrukt, ontstaat er een elektrisch potentiaalverschil tussen de beide kanten van het kristal en als er een elektrische potentiaal op het kristal wordt gezet, vibreert het.

Voorkomen

De vier bekendste en meest voorkomende toermalijnmineralen hebben verschillende kleuren en hebben een verschillende opaciteit. Zo is elbaiet doorzichtig en is het een waardevolle edelsteen. Schorl, dat rijk is aan ijzer, komt van de toermalijnen het meest voor en is zwart en opaak. Het wordt vooral in pegmatieten gevormd, de ganggesteenten van een magma die heel langzaam afkoelen. De twee andere toermalijnen die regelmatig voorkomen zijn draviet en uviet. Draviet is doorgaans bruin doorschijnend en kan erg groot worden. Uviet is groen doorschijnend tot opaak.

Toermalijn komt voor in de zandfractie van Nederlandse Kwartaire riviersedimenten. Het is onder andere een kenmerkend bestanddeel van Maaszanden. In de zware-mineraalanalyse zoals dat in Nederland bij de Rijks Geologische Dienst gedurende de tweede helft van de twintigste eeuw plaatsvond, wordt het mineraal ingedeeld bij de zogenoemde stabiele groep.^[1]

Ontstaan

Toermalijn komt in pegmatieten, metamorfieten en magmatieten voor en in alluviale afzettingen.

Variëteiten

Naar de kleur worden in de handel de volgende variëteiten onderscheiden:

Achroiet – kleurloos of bijna kleurloos, zeer zeldzaam en duur
Rubelliet – roze tot rood, soms met een zweem naar violet. De meest waardevolle is de versie met robijnkleur.
Draviet – geelbruin tot donkerbruin
Verdeliet – alle tinten groen
Indigoliet – alle soorten blauw
Siberiet – lilarood tot violetblauw, gedeeltelijk ook synoniem met rubelliet
Schorl – zwart, wijdverbreid, veel gebruikt bij rouwkleding. De naam komt van een oude mijnwerkersuitdrukking.

Tegenwoordig gebruikt men in plaats van de variëteitsnamen steeds vaker een kleuraanduiding, bijvoorbeeld gele en roze toermalijn.

Soorten

Toermalijnen worden in de mineralogie op basis van hun chemische samenstelling onderscheiden. Er komen de volgende namen voor:

Buergeriet, naar de Amerikaanse kristallograaf MJ Buerger:

Na Fe³⁺ Al₆ [ (O,OH)₃ | (OH)(BO₃)₃ | Si₆O₁₈ ]

Chroomdraviet, chroomanaloog van draviet: [Na] [Mg₃] [(Cr³⁺,Fe³⁺)₃)₆] [(OH)₃
Draviet, naar de rivier de Drau in Karinthië, in Oostenrijk: [Na] [Mg₃] [Al₆] [(OH)₃
Elbaiet, naar het eiland Elba in de Middellandse Zee bij Italië: [Na][(Li,Al)₃)][Al₆][(OH)₃|(OH)|(BO₃)₃|Si₆O₁₈]
Feruviet, ijzeranaloog van uviet. [Ca][(Fe²⁺,Mg)₃][MgAl₅][(OH)₃|(OH)|(BO₃)₃|Si₆O₁₈]
Foitiet, naar de Amerikaanse mineraloog FF Foit jr: [Na_x][Fe²⁺₂(Al,Fe³⁺] Al₆ [(OH)₃
Liddicoatiet, naar Amerikaanse gemmoloog Richard T. Liddicoat: [Ca][Li₂,Al][Al₆][(BO₃)₃F|(BO₃)₃|Si₆O₁₈]
Magnesiofoitiet, magnesiumanaloog van foitiet: [][Mg₂(Al,Fe³⁺)₃)][Al₆][(OH)₃|(OH)(BO₃)₃|Si₆O₁₈]
Oleniet, naar een oude mijnwerkersuitdrukking voor valse steen; ([],Na)[Al,Li,₃][(Al₆])[O₃|F|(BO₃)₃|Si₆O₁₈]
Povondraïet, naar de Tsjechische mineraloog Pavel Povondra: [Na][Fe³⁺₂][(Fe³⁺₆][O₃|(OH)|(BO₃)₃|Si₆O₁₈]
Rossmaniet, naar de Amerikaanse geleerde George R. Rossman: [][LiAl₂][Al₆][(OH)₃|(OH)|(BO₃)₃|Si₆O₁₈]
Schorl, naar een oude mijnwerkersuitdrukking voor valse steen; [Na][Fe²⁺₃][(Al₆][(OH)₃|(OH)|(BO₃)₃|Si₆O₁₈]
Uviet, naar de provincie Uva in Sri Lanka. Het is magnesium-toermalijn. [Ca][(Mg,Fe²⁺)₃][MgAl₅][(OH)₃|(OH)|(BO₃)₃|Si₆O₁₈]
Vanadiumdraviet, vanadiumanaloog van draviet: [Na][Mg₃][(V³⁺₆][(OH)₃|(OH)|(BO₃)₃|Si₆O₁₈]

Bewerking

Facetslijpsel, cabochons, kleine en grote gesneden stenen.

Imitaties

Glas. Lastig na te maken vanwege de natuurlijke strepen in de Toermalijn zelf.

Determinatie

Hardheid, soortelijk gewicht, optisch.

Onderhoud

Reinigen met ultrasoon geluid of stroom is riskant, en grote temperatuurschommelingen moeten worden vermeden. De grensvlakken van meerkleurige stenen zijn bros.

literatuur

JIS Zonneveld. Het Kwartair van het Peelgebied en naaste omgeving. Een sedimentpetrologische studie, 1947. voor Mededelingen Geologische Stichting, Serie C-IV-3: 1-223.

voetnoten

↑ JIS Zonneveld, 1947.

websites

The Tourmaline Group of Minerals. gearchiveerd

Zie de categorie Tourmaline van Wikimedia Commons voor mediabestanden over dit onderwerp.

[1] JIS Zonneveld, 1947.

[1]

@@ Regel 34: / Regel 34: @@
 [[Afbeelding:Tourmaline.xtal.750pix.jpg|thumb|Tweekleurig Toermalijn]]
+'''Toermalijn''' of '''Tourmalijn''' is een groep van [[Mineraal (geologie)|mineralen]]. Het zijn allemaal [[Cyclosilicaat|cyclosilicaten]]. De toermalijnen hebben een overeenkomstige [[molecuulformule]]:
+: '''AX'''<sub>3</sub>'''Y'''<sub>6</sub>(BO<sub>3</sub>)<sub>3</sub> Si<sub>6</sub>O<sub>18</sub>(O, OH, F)<sub>4</sub>.
+De A kan [[calcium]] of [[natrium]] zijn, de X kan [[aluminium]], [[IJzer (element)|ijzer]], [[Lithium (element)|lithium]] of [[magnesium]] zijn en de Y is normaal gesproken aluminium, maar kan ook [[Chroom (element)|chroom]] of ijzer zijn. Op de positie van A kan [[kalium]] voorkomen, [[mangaan]] kan in X voorkomen en [[vanadium]] kan in Y worden aangetroffen, maar deze elementen komen niet vaak voor in de molecuulformule van de toermalijngroep.
-'''Toermalijn''' of '''Tourmalijn''' is een groep van [[Mineraal (geologie)|mineralen]], alle [[cyclosilicaat|cyclosilicaten]]. De mineralen in deze groep delen een karakteristieke chemische formule:
-'''AX'''<sub>3</sub>'''Y'''<sub>6</sub>(BO<sub>3</sub>)<sub>3</sub> Si<sub>6</sub>O<sub>18</sub>(O, OH, F)<sub>4</sub>.
+== Geschiedenis ==
-De A kan [[calcium]] of [[natrium]] zijn. De X kan [[aluminium]], [[IJzer (element)|ijzer]], [[Lithium (element)|lithium]] of [[magnesium]] zijn. De Y is normaal gesproken aluminium, maar kan ook [[Chroom (element)|chroom]] of ijzer zijn. Op de positie van A kan [[kalium]] voorkomen, [[mangaan]] kan in X voorkomen en [[vanadium]] kan in Y worden aangetroffen, maar deze elementen komen niet vaak voor in de formules van de toermalijngroep.
+Hoewel toermalijn al in de [[Klassieke oudheid|oudheid]] bekend was in het gebied rond de Middellandse Zee, werd het pas in 1703 door [[Republiek der Zeven Verenigde Nederlanden|Hollanders]] vanuit [[Sri Lanka]] ingevoerd in West-Europa. Zij noemden de nieuwe edelsteen met een Singalees woord ''Turmali'', wat zoveel betekent als 'steen met gemengde kleuren'. Er werden van oudsher rubellieten, of roze toermalijn, door kunstenaars als edelstenen gebruikt, die voor hun een [[amulet]] waren omdat ze het scheppingsvermogen van kunstenaars zouden vergroten.
+== Eigenschappen ==
+Alle toermalijnen zijn een [[cyclosilicaat]] en hebben een [[trigonaal kristalstelsel]]. Ze zijn [[Pleochroïsme|pleochroïsch]], wat betekent dat het kristal donkerder van kleur is gezien langs de langste as van het kristal, dan gezien loodrecht op die as. Toermalijnen zijn [[Piëzo-elektrisch effect|piëzo-elektrisch]], als een kristal wordt verhit of samengedrukt, ontstaat er een elektrisch [[potentiaalverschil]] tussen de beide kanten van het kristal en als er een elektrische potentiaal op het kristal wordt gezet, vibreert het.
+== Voorkomen ==
+De vier bekendste en meest voorkomende toermalijnmineralen hebben verschillende kleuren en hebben een verschillende [[opaciteit]]. Zo is [[elbaiet]] doorzichtig en is het een waardevolle edelsteen.
+[[Schorl]], dat rijk is aan [[IJzer (element)|ijzer]], komt van de toermalijnen het meest voor en is zwart en opaak. Het wordt vooral in [[pegmatiet]]en gevormd, de ganggesteenten van een [[Magma (gesteente)|magma]] die heel langzaam afkoelen. De twee andere toermalijnen die regelmatig voorkomen zijn [[draviet]] en [[uviet]]. Draviet is doorgaans bruin doorschijnend en kan erg groot worden. Uviet is groen doorschijnend tot opaak.
+Toermalijn komt voor in de [[Zand (hoofdbetekenis)|zandfractie]] van Nederlandse [[Kwartair]]e rivier[[sediment]]en. Het is onder andere een kenmerkend bestanddeel van Maaszanden. In de zware-mineraalanalyse zoals dat in Nederland bij de [[Nederlands Instituut Toegepaste Geowetenschappen|Rijks Geologische Dienst]] gedurende de tweede helft van de twintigste eeuw plaatsvond, wordt het mineraal ingedeeld bij de zogenoemde stabiele groep.<ref>{{Aut|Jan Zonneveld|JIS Zonneveld}}, 1947.</ref>
 == Ontstaan ==
-Toermalijn komt voor in [[pegmatiet]]en, [[metamorfiet]]en, [[magmatiet]]en en [[Alluviaal|alluviale]] afzettingen.
+Toermalijn komt in [[pegmatiet]]en, [[metamorfiet]]en en [[magmatiet]]en voor en in [[Alluviaal|alluviale]] afzettingen.
-== Geschiedenis ==
-Hoewel toermalijn al in de oudheid bekend was in het Middellandse Zeegebied, werd hij pas in 1703 vanuit [[Sri Lanka]] door Hollanders ingevoerd in West-Europa. Zij noemden de nieuwe edelsteen met een Singalees woord "Turmali", wat zoveel betekent als "steen met gemengde kleuren".
-Als edelstenen gebruikte men van oudsher rubellieten - ze werden door kunstenaars als talisman gebruikt, omdat ze het scheppingsvermogen van kunstenaars zouden vergroten.
 == Variëteiten ==
 Naar de kleur worden in de handel de volgende variëteiten onderscheiden:
-* ''Achroiet'' : Kleurloos of bijna kleurloos, zeer zeldzaam en duur.
+* Achroiet – kleurloos of bijna kleurloos, zeer zeldzaam en duur
-* ''Rubelliet'' : Roze tot rood, soms met een zweem naar violet. De waardevolste is de versie met robijnkleur.
+* Rubelliet – roze tot rood, soms met een zweem naar violet. De meest waardevolle is de versie met robijnkleur.
-* ''[[Draviet]]'': Geelbruin tot donkerbruin.
+* [[Draviet]] – geelbruin tot donkerbruin
-* ''Verdeliet'': Alle tinten groen.
+* Verdeliet – alle tinten groen
-* ''Indigoliet'': Blauw in alle termen.
+* Indigoliet – alle soorten blauw
-* ''Siberiet'': Lilarood tot violetblauw; gedeeltelijk ook als synoniem van rubelliet gebruikt.
+* Siberiet – lilarood tot violetblauw, gedeeltelijk ook synoniem met rubelliet
-* ''[[Schorl]]'': Zwart, wijdverbreid, veel gebruikt bij rouwkleding. Naam naar oud-mijnwerkersuitdrukking.
+* [[Schorl]] – zwart, wijdverbreid, veel gebruikt bij rouwkleding. De naam komt van een oude mijnwerkersuitdrukking.
 Tegenwoordig gebruikt men in plaats van de variëteitsnamen steeds vaker een kleuraanduiding, bijvoorbeeld gele en roze toermalijn.
 == Soorten ==
-In mineralogie onderscheidt men toermalijnen naar hun chemische samenstelling:
+Toermalijnen worden in de [[mineralogie]] op basis van hun chemische samenstelling onderscheiden. Er komen de volgende namen voor:
+<!---- alfabetische rangschikking ---->
-De afzonderlijke vertegenwoordigers hebben de volgende namen:
+* Buergeriet, naar de Amerikaanse kristallograaf MJ&nbsp;Buerger:
-<!---- Gelieve de alfabetische rangschikking aan te houden  ---->
-* Buergeriet, naar de Amerikaanse kristallograaf Martin Julian Buerger: [Na][Fe<sup>3+</sup><sub>3+</sub>][(Al<sub>6</sub>])[(O,OH)<sub>3</sub>|(OH)(BO<sub>3</sub>)<sub>3</sub>|Si<sub>6</sub>O<sub>18</sub>]
+: Na Fe<sup>3+</sup> Al<sub>6</sub> [ (O,OH)<sub>3</sub> | (OH)(BO<sub>3</sub>)<sub>3</sub> | Si<sub>6</sub>O<sub>18</sub> ]
-* Chroomdraviet, chroomanaloog van draviet: [Na][Mg<sub>3</sub>][(Cr<sup>3+</sup>,Fe<sup>3+</sup>)<sub>3</sub>)<sub>6</sub>][(OH)<sub>3</sub>|(OH)|(BO<sub>3</sub>)<sub>3</sub>|Si<sub>6</sub>O<sub>18</sub>]
+* Chroomdraviet, chroomanaloog van draviet: {{nowrap|[Na] [Mg<sub>3</sub>] [(Cr<sup>3+</sup>,Fe<sup>3+</sup>)<sub>3</sub>)<sub>6</sub>] [(OH)<sub>3</sub>|(OH)|(BO<sub>3</sub>)<sub>3</sub>|Si<sub>6</sub>O<sub>18</sub>]}}
-* [[Draviet]], naar de rivier de [[Drau]] in [[Karinthië (deelstaat)|Karinthië]], in [[Oostenrijk]]: [Na][Mg<sub>3</sub>][Al<sub>6</sub>][(OH)<sub>3</sub>|(OH)|(BO<sub>3</sub>)<sub>3</sub>|Si<sub>6</sub>O<sub>18</sub>]
+* [[Draviet]], naar de rivier de [[Drau]] in [[Karinthië (deelstaat)|Karinthië]], in [[Oostenrijk]]: {{nowrap|[Na] [Mg<sub>3</sub>] [Al<sub>6</sub>] [(OH)<sub>3</sub>|(OH)|(BO<sub>3</sub>)<sub>3</sub>|Si<sub>6</sub>O<sub>18</sub>]}}
 * [[Elbaiet]], naar het eiland [[Elba (hoofdbetekenis)|Elba]] in de [[Middellandse Zee]] bij [[Italië]]: [Na][(Li,Al)<sub>3</sub>)][Al<sub>6</sub>][(OH)<sub>3</sub>|(OH)|(BO<sub>3</sub>)<sub>3</sub>|Si<sub>6</sub>O<sub>18</sub>]
 * Feruviet, ijzeranaloog van uviet. [Ca][(Fe<sup>2+</sup>,Mg)<sub>3</sub>][MgAl<sub>5</sub>][(OH)<sub>3</sub>|(OH)|(BO<sub>3</sub>)<sub>3</sub>|Si<sub>6</sub>O<sub>18</sub>]
-* Foitiet, naar de Amerikaanse mineraloog Franklin F. Foit Jr. [][Fe<sup>2+</sup><sub>2</sub>(Al,Fe<sup>3+</sup>][Al<sub>6</sub>][(OH)<sub>3</sub>|(OH)|(BO<sub>3</sub>)<sub>3</sub>|Si<sub>6</sub>O<sub>18</sub>]
+* Foitiet, naar de Amerikaanse mineraloog {{nowrap|FF Foit jr}}: {{nowrap|[Na<sub>x</sub>][Fe<sup>2+</sup><sub>2</sub>(Al,Fe<sup>3+</sup>] Al<sub>6</sub> [(OH)<sub>3</sub>|(OH)|(BO<sub>3</sub>)<sub>3</sub>|Si<sub>6</sub>O<sub>18</sub>]}}
 * Liddicoatiet, naar Amerikaanse gemmoloog Richard T. Liddicoat: [Ca][Li<sub>2</sub>,Al][Al<sub>6</sub>][(BO<sub>3</sub>)<sub>3</sub>F|(BO<sub>3</sub>)<sub>3</sub>|Si<sub>6</sub>O<sub>18</sub>]
 * Magnesiofoitiet, magnesiumanaloog van foitiet: [][Mg<sub>2</sub>(Al,Fe<sup>3+</sup>)<sub>3</sub>)][Al<sub>6</sub>][(OH)<sub>3</sub>|(OH)(BO<sub>3</sub>)<sub>3</sub>|Si<sub>6</sub>O<sub>18</sub>]
@@ Regel 77: / Regel 84: @@
 * [[Uviet]], naar de provincie [[Uva (Sri Lanka)|Uva]] in Sri Lanka. Het is magnesium-toermalijn. [Ca][(Mg,Fe<sup>2+</sup>)<sub>3</sub>][MgAl<sub>5</sub>][(OH)<sub>3</sub>|(OH)|(BO<sub>3</sub>)<sub>3</sub>|Si<sub>6</sub>O<sub>18</sub>]
 * Vanadiumdraviet, vanadiumanaloog van draviet: [Na][Mg<sub>3</sub>][(V<sup>3+</sup><sub>6</sub>][(OH)<sub>3</sub>|(OH)|(BO<sub>3</sub>)<sub>3</sub>|Si<sub>6</sub>O<sub>18</sub>]
-== Eigenschappen ==
-Toermalijnen hebben bepaalde unieke eigenschappen. Ze zijn [[piëzo-elektrisch]], wat betekent dat als een kristal verhit of samengedrukt, verschillende elektrische ladingen worden gevormd aan de beide uiteinden van het kristal. Zo ontstaat een elektrische potentiaal. Als er een externe elektrische potentiaal op het kristal wordt uitgevoerd, vibreert het.
-De mineralen zijn [[pleochroïsme|pleochroïsch]], wat betekent dat het kristal donkerder van kleur is gezien langs de langste as van het kristal, dan gezien loodrecht op die as.
-== Voorkomen ==
-De vier bekendste en meest voorkomende toermalijnmineralen hebben verschillende kleuren en transparanties. [[Elbaiet]] is transparant en een waardevolle edelsteen.
-[[Schorl]], dat rijk is aan ijzer, is het meest voorkomende mineraal uit de toermalijn groep en is zwart en [[Opaciteit|opaak]]. Het wordt voornamelijk gevormd in [[pegmatiet]]en, de uiterste langzaam afkoelende ganggesteenten van een [[Magma (gesteente)|magma]].
-De twee andere toermalijnen die regelmatig voorkomen zijn [[draviet]] en [[uviet]]. Draviet is doorgaans bruin doorschijnend en kan erg groot worden. Uviet is groen doorschijnend tot opaak.
-Toermalijn komt voor in de [[Zand (hoofdbetekenis)|zandfractie]] van Nederlandse [[Kwartair]]e rivier[[sediment]]en. Het is onder andere een kenmerkend bestanddeel van Maaszanden. In de zware-mineraalanalyse zoals dat in Nederland bij de [[Rijks Geologische Dienst]] gedurende de tweede helft van de twintigste eeuw plaatsvond, wordt het mineraal ingedeeld bij de zogenoemde stabiele groep.<ref>{{Aut|Jan Zonneveld|JIS Zonneveld}}, 1947.</ref>
 == Bewerking ==

Versie van 26 jun 2024 19:59