Smalspoor: verschil tussen versies

Met smalspoor bedoelt men een spoorweg met een spoorwijdte die kleiner is dan 1435 millimeter (normaalspoor). In sommige landen bestaat het grootste deel van het spoornet, inclusief de hoofdlijnen, uit smalspoor. Wijd verbreid is spoor van 1000 mm, dat ook wel meterspoor genoemd wordt. Een andere veel voorkomende spoorwijdte is het kaapspoor (1067 mm), dat gebruikt wordt als spoorwijdte voor treinen in Zuid-Afrika, Indonesië, Zuidoost-Azië, Japan en sommige lijnen in Zuid-Amerika.

Industrieel of agricultureel smalspoor, zoals gebruikt in onder meer de land-, bos-, mijnbouw en industrie, wordt veldspoor genoemd. Daar waar veldspoor vaak in particulier gebruik is voor maar één doel, kan een smalspoornetwerk een volwaardig openbaarvervoerssysteem zijn.

Geschiedenis

De eerste smalspoorweg ter wereld staat beschreven in de De re metallica uit 1556, die een Boheemse lijn laat zien met een spoorwijdte van ongeveer 60 cm. Tijdens de 16e eeuw bleven deze spoorlijnen beperkt tot handbediend smalspoor in mijnen over heel Europa. Vanaf de 17e eeuw werden de mijnspoorwegen ook bovengronds gebruikt voor transport naar overslagpunten in de buurt, meestal kanalen.

In de loop der jaren is voor smalspoor een veelvoud aan spoorwijdtes gebruikt. Dit was niet alleen afhankelijk van de exploitatiedoelstellingen, maar werd ook veroorzaakt door verschillende maatvoeringen als het metriek stelsel in voornamelijk Europa en het imperiaal stelsel in de Angelsaksische landen.

Zo werd in (Brits) Zuid-Afrika als gevolg van de Britse kolonisatie tweevoetssmalspoor (610 mm) gebruikt en in het aangrenzende Duits-Zuidwest-Afrika (thans Namibië) 600 mm.

Voordelen van smalspoor

De aanleg van smalspoorwegen is over het algemeen goedkoper omdat lichtere constructies kunnen worden toegepast. Doordat in bochten het verschil in boogstralen van de binnenste en buitenste wielen kleiner is, maakt smalspoor scherpere bochten mogelijk. Hierdoor kunnen de landschapscontouren beter worden gevolgd, wat veel grondverzet, tunnels en bruggen overbodig maakt.

Ook kan er kleiner rollend materieel worden gebruikt. Door een kleiner omgrenzingsprofiel hoeven bruggen en tunnels dan ook minder groot te zijn.

Om deze redenen werd smalspoor vaak gebruikt in bergachtig terrein (Zwitserland), alsook dunbevolkte gebieden met een laag aanbod aan transport zoals Australië en grote delen van Afrika.

In het geval van (draagbaar) veldspoor waren de exploitatiekosten zeer laag aangezien dit aangelegd of opgebroken kon worden al naar gelang de behoefte.

Veel smalspoorlijnen werden aangelegd als toevoerlijn naar normaal- of breedspoor zoals bijvoorbeeld in India waar de nevenlijnen in meterspoor aansloten op hoofdlijnen in breedspoor (1676mm).

Vaak was het niet de keuze tussen smalspoor of normaalspoor die gemaakt werd, maar eerder tussen smalspoor of helemaal niets.

Nadelen van smalspoor

Tegenover de voordelen staat dat smalspoor veel minder capaciteit biedt, zowel qua gewicht als qua volume. Als de voertuigen met dezelfde verhoudingen zouden worden verkleind van normaalspoor (1435 mm) naar 1000 mm, dan heeft een smalspoorrijtuig ongeveer een derde van het gewicht van een normaalspoorrijtuig.^[1] Om dit capaciteitsverlies gedeeltelijk te compenseren, wordt er op smalspoor met relatief grote, zware voertuigen gereden^[2], waardoor er een relatief zware asdruk is en de rijtuigen "topzwaar" zijn. De rijeigenschappen zijn hierdoor minder gunstig. In principe kan, mits de straalbogen het toelaten, met hoge snelheden gereden worden, maar door het hefboomeffect (grote rijtuigen op smalspoor) stelt dit hoge eisen aan het spoor. Daarom gebruikt men smalspoor vooral daar waar de snelheid minder belangrijk is.

Nog een belemmering is de overslag van goederen of reizigers tussen smalspoor en normaal- of breedsporige lijnen. Dit kan deels worden opgelost door uitwisseling van draaistellen bij overgangen in spoorwijdte. Ook worden instelbare wielassen of rolwagens (rolbokken) gebruikt om het verschil te overbruggen. Dit brengt hoe dan ook veel tijdsverlies en kosten met zich mee.

Tegenwoordig wordt dan ook vaak gekozen om het smalspoor om te sporen tot de gangbare spoorwijdte van het landelijke netwerk, zoals Project Unigauge in India (ook in dit geval tegen hoge kosten).

Smalspoorwegen wereldwijd

Afrika

Egypte

In de omgeving van de stad Luxor ligt aan beide zijden van de Nijl een net van smalspoorlijnen die uitsluitend gebruikt worden voor het vervoer van de suikerrietoogst.

Tunesië

in Tunesië ligt 1674 kilometer meterspoor (in het centrum en het zuiden) tegen slechts 471 kilometer normaalspoor (in het noorden van het land). Hiertoe behoort ook de verbinding Tunis – Sousse – Sfax die onlangs gemoderniseerd werd. Op deze lijn rijden sinds 2008 nieuwe dieseltreinstellen - Autorail Express genoemd - die tot 130 km/h halen, hetgeen ze tot een van de de snelste treinen op meterspoor ter wereld maakt.

Zuid-Afrika

Kaapspoor

De eerste spoorlijn in Zuid-Afrika werd aangelegd in normaalspoor in de tijd van de Kaapkolonie. Met het oog op de kosten stapte men al snel over op een spoorwijdte van 3½ voet (1067 mm). De ontwikkeling van een sterke economie, met intensief transport van steenkool en ijzererts voor de export en elektrificatie van de meeste hoofdlijnen, resulteerde (net als in Queensland in Australië) in een spoorwegnetwerk dat veel normaal- en breedsporige spoorlijnen wereldwijd overtrof in verkeersintensiteit. Deze spoorwijdte staat dan ook bekend onder de naam kaapspoor.

Op de kaapspoorlijn Sishen-Saldana heeft ooit een van de grootste treinen ter wereld gereden: 7,2 kilometer lang, met 660 wagons, 71.232 ton zwaar en getrokken door 15 locomotieven.

Tweevoetssmalspoor

In de Kaapprovincie en KwaZoeloe-Natal werd tweevoetssmalspoor (610 mm) gebruikt. Hier reden de grootste en zwaarste locomotieven die ooit voor deze spoorwijdte gebouwd zijn. De laatste tweevoetsspoorlijn sloot in 2011. Hij liep tussen Port Elizabeth en Avontuur en was met 285 kilometer de langste tweevoetsspoorlijn ter wereld.

Azië

India

Historisch gezien werden in India de hoofdlijnen in breedspoor aangelegd en de nevenlijnen in meterspoor. Vóór het Project Unigauge, ombouw naar breedspoor, had het metersporige netwerk een omvang van 9000 kilometer. Aan de voet van de Himalaya begint de Darjeelingspoorweg, een bergspoorlijn met 610mm spoorwijdte, in 1999 op de werelderfgoedlijst geplaatst.

Indonesië

Het meeste railvervoer in Indonesië vindt plaats op het eiland Java, waar twee belangrijke oost-westspoorlijnen lopen, met elkaar verbonden door nevenlijnen. Alle lijnen zijn aangelegd in kaapspoor.

Op Sumatra zijn drie geïsoleerde spoorlijnen, waaronder de Atjeh Tram, een militair smalspoor te Atjeh met spoorwijdte van 750 mm en een totale lengte van 511 km. Het enkelspoor verbond posten van de geconcentreerde linie. De spoorbaan is ernstig vervallen, maar wordt mogelijk opgeknapt en omgebouwd tot normaalspoor.

Japan

Op de normaalsporige hogesnelheidslijnen na is het volledige nationale spoorwegnet in kaapspoor aangelegd. Japan is het enige land ter wereld met dubbeldekstreinen in smalspoor.

Vietnam

De spoorlijnen Hanoi - Ho Chi Minhstad en Hanoi - Hải Phòng zijn metersporig.

Europa

België

De Nationale Maatschappij Van Buurtspoorwegen (afkorting NMVB), of in het Frans "Société Nationale des Chemins de fer Vicinaux" (afkorting SNCV), was het nationale streekvervoerbedrijf in België. Zij baatte in de eerste helft van de 20ste eeuw een zeer uitgebreid net van smalspoorlijnen uit. Deze buurtspoorwegen waren aangelegd in meterspoor en zijn op enkele museumlijnen na volledig verdwenen. Een hedendaagse voortzetting van de buurtspoorwegen is de Vlaamse Kusttram en het tramnet in en rond Charleroi. De stadstramnetten van Antwerpen en Gent, die tegenwoordig worden uitgebaat door de De Lijn, zijn eveneens in meterspoor.

Denemarken

Fusiespoorwegmaatschappij De Bornholmske Jernbaner baatte van 1900 tot 1968 meterspoor uit op het Deense eiland Bornholm. Er liep een spoor van Rønne naar Nexø (met bij Åkirkeby een aftakking naar Almindingen), een van Rønne naar Sandvig en een van Almindingen naar Gudhjem.

Duitsland

In Duitsland zijn vroeger veel nevenlijnen in smalspoor uitgevoerd, zoals de metersporige Harzer Schmalspurbahnen en de Spoorlijn Lathen - Werlte in de spoorwijdte van 750 mm.

Italië

Er zijn meerdere smalspoorbedrijven te vinden in Italië. Deze zijn met een uitzondering aangelegd met 950 mm:^[3]

• In Sicilië rijdt de Ferrovia Circumetnea rondom de Etna. Deze lijn is 110 kilometer lang.
• In Sardinië wordt een smalspoornet geëxploiteerd door FdS (Ferrovie della Sardegna). Veel van deze smalspoorlijnen worden enkel bereden door toeristische treinen, de "Trenino Verde".
• In de regio Calabrië is er een smalspoorlijn van de Ferrovie della Calabria van Catanzaro Lido tot Soveria Mannelli, die vroeger werd geëxploiteerd tot Cosenza en San Giovanni in Fiore.^[4]
• In de provincie Bari is er een smalspoorlijn van de Ferrovie Appulo-Lucane (FAL) tussen Bari en Avigliano.
• In de stad Napels en rond de Vesuvius rijdt de Ferrovia Circumvesuviana.
• De vroegere smalspoorlijn van Rome naar Alatri, waar nu nog maar een klein stukje overblijft dat binnenkort vervangen gaat worden door de metro van Rome.
• De spoorlijn Genua-Casella.
• De metersporige lijn van Trento naar Malè.

Nederland

In Nederland waren smalspoorlijnen bijna uitsluitend uitgevoerd als tramlijn, veelal in kaapspoor.

• Van 1889 tot 1917 liep De "Ponytram van Ginneken" van de Ginnekensche Tramweg Maatschappij (600 mm) van Ginneken naar het Mastbos bij Breda.^[5]
• De Gelderse Stoomtramweg Maatschappij (GSTM) had in de Achterhoek rondom Doetinchem een der grootste tramnetten voor personen en goederenvervoer op 750 mm spoor. De laatste tramlijn, tussen Doesburg en Doetinchem, werd in 1957 gesloten.
• Van 1913 tot 1933 exploiteerde de PSD een 750 mm-tramlijn tussen halte Vlake aan de Zeeuwse lijn en haar veerdienst Hansweert-Walsoorden, de Stoomtramweg Hansweert-Vlake.
• In Limburg waren ook smalsporige tramlijnen, onder meer de VTS van Venlo naar Steyl.
• De Rotterdamsche Tramweg Maatschappij (RTM), de laatste tramlijn in Nederland met kaapspoor, thans museumtramlijn (Stichting voorheen RTM).

Verenigd Koninkrijk

In het Verenigd Koninkrijk zijn veel lijnen in smalspoor. Voorbeelden hiervan zijn:

• de Snowdon Mountain Railway, een lijn op Snowdon, de hoogste berg in Wales;
• de Llanberis Lake Railway, een lijn in Llanberis, aan de voet van Snowdon;
• de Talyllyn Railway, een lijn naar Tywyn in Wales;
• de Romney, Hythe and Dymchurch Railway, een lijn in Kent;
• de Ravenglass and Eskdale Railway, een lijn in Cumbria.

Zwitserland

De meeste Zwitserse bergspoorlijnen zijn in meterspoor aangelegd. Een goed voorbeeld hiervan is de Rhätische Bahn.

Noord-Amerika

Canada

In Canada zijn vroeger veel smalspoorlijnen in kaapspoor aangelegd.

Verenigde Staten

In de Verenigde Staten zijn in de 19e eeuw veel smalspoorwegen aangelegd met een spoorwijdte van 3 voet (914 mm). De meeste hiervan zijn inmiddels omgebouwd naar normaalspoor. Slechts enkele drievoetsspoorwegen overleven als museumspoorweg, hieronder bevinden zich de Durango and Silverton Narrow Gauge Railroad (D&SNGR) in Colorado en de White Pass & Yukon Route die loopt van Skagway, Alaska naar Whitehorse, Canada.

Oceanië

Australië

De spoorwegen in Queensland, aangelegd in kaapspoor, omvatten sinds 1865 een van de eerste smalspoorhoofdlijnen ter wereld, met tegenwoordig een totale lengte van meer dan 9000 kilometer. De maatschappij Queensland Rail exploiteert de QR Tilt Train, een kantelbaktrein met een dienstsnelheid van 165 km/h.

Nieuw-Zeeland

Het nationale spoorwegnetwerk van Nieuw-Zeeland, ruim 4000 kilometer lang, is aangelegd in kaapspoor.

Zuid-Amerika

Argentinië

In de noordelijke helft van Argentinië ligt een metersporig netwerk. Het land kent ook de meest zuidelijke spoorweg ter wereld, de met een spoorwijdte van 50 cm aangelegde Ferrocarril Austral Fueguino, waarop El Tren del fin del Mundo (de trein aan het einde van de wereld) rijdt.

Brazilië

Vrijwel alle spoorlijnen in Brazilië zijn aangelegd in meterspoor.

Ecuador

In Ecuador ligt een ernstig in verval geraakt kaapsporig netwerk. De overheid heeft een investeringsplan aangekondigd.

Suriname

In 1903 werd in Suriname de metersporige Lawaspoorweg aangelegd, van Paramaribo naar het Lawa-gebied in Oost-Suriname. De niet-rendabele lijn werd enkele malen ingekort, onder meer door het ontstaan van het Brokopondostuwmeer, en is in de jaren tachtig volledig in verval geraakt. De laatste trein reed in 1987.

Externe links

• (en) Narrow Gauge Heaven, informatie en foto's smalspoor wereldwijd
• (de) Waldenburgerbahn

Zie de categorie Smalspoorlijnen van Wikimedia Commons voor mediabestanden over dit onderwerp.