Lage Landen: verschil tussen versies

{{Zijbalk geschiedenis van de Nederlanden}}

De termen '''Lage Landen''' en '''Nederlanden''' duiden [[geografie|geografisch]] op een [[laagvlakte]] in Noordwest-Europa die is ontstaan als [[Rivierdelta|delta]] van een aantal grote rivieren, met name de [[Rijn]], [[Maas]], [[IJssel]] en [[Schelde (rivier)|Schelde]] (zie ook [[Ontstaan van de Nederlandse ondergrond]]).<ref>Vergelijk {{aut|R.C. van Caenegem, H.P.H. Jansen (red); m.m.v. H.T. Waterbolk}} (1978): ''De Lage Landen van prehistorie tot 1500'', Amsterdam.</ref> De termen worden daarnaast gebruikt in de [[geschiedschrijving]], met name om het gebied te beschrijven in de tijd waarin [[Nederland]], [[België]] en [[Luxemburg]] nog niet als aparte staten bestonden. De [[Bourgondische tijd|Bourgondische]] en [[Habsburgse Nederlanden]], met inbegrip van de later gevormde [[Republiek der Verenigde Provinciën]], hadden toen grofweg de omvang van de huidige [[Benelux]]. Meer dan 'de Lage landen' is 'de Nederlanden' in gebruik gebleven als [[hyperoniem]] voor alle [[staatsvorm|staats-]] en/of [[bestuursvorm]]en die in dit gebied tussen [[1384]] en [[1795]] bestonden.<br>

==Etymologie==

''Nederlanden'' en ''Lage Landen'' betekenen in principe precies hetzelfde. Beide termen gaan terug op historische aanduidingen die voor deze gewesten in omloop kwamen. ''De Lage landen bij de zee'' vormen reeds het onderwerp van een 14de eeuwse kroniek. De benaming ''Niderlant'' werd in de middeleeuwen al gebruikt voor het gebied aan de benedenloop van de Rijn vanaf Keulen, gezien in tegenstelling tot gebieden aan de bovenloop, het 'Oberlant'. In de zestiende eeuw, onder de regering van de Habsburgse vorst Karel V, werd deze term in haar meervoudsvorm specifiek gebruikt voor die gebieden in de lage landen die deze vorst onder zijn bewind verenigd had.

Voordien hanteerden de Bourgondische heersers voor hun bezittingen in dit gebied al een collectieve aanduiding. Zij maakten een tweedeling in hun gebieden ''de par deça'' ('van hier')

en die ''de par delà'' ('van daar'), het laatste doelend op hun stamgebied Bourgondië. Deze aanduiding gaf aan waar toen hun focus lag, namelijk in de rijke Nederlanden, waar zij ook bestuurlijke instellingen vestigden (in Brugge, Mechelen en Brussel). Hun hoge ambtenaren waren Franstalig. <br>

Onder hun machtige Habsburgse opvolger [[Karel V]] kwam de uitdrukking ''Les Pays d'embas'' of ''d'en bas'', later ''les Pays bas'', in zwang, waarvoor twee Nederlandse vertalingen bestaan, namelijk ''Lage Landen'' of ''de Nederlanden.'' Ook voor de Habsburgers gaf deze term aan, dat dit gebied slechts een deel van hun rijk vormde, namelijk een geografisch laag gelegen deel versus de hoger gelegen delen elders. Ook toen lag het bestuurscentrum niet in de Lage landen zelf.<br>

Deze [[Deixis|deiktische]] ('aanwijzende') benaming, oorpronkelijk mede gebaseerd op de tegenstelling Neder- / Opper- (vgl. Duits '' Nieder-'' / ''Ober-'') ontwikkelde zich tot de algemene en vaste naam voor dit gebied, die spoedig overal in Europa werd overgenomen: Frans: ''Pays-Bas''; Italiaans: ''Paesi Bassi''; Spaans ''Países Bajos''; Engels: ''Low Countries''; Duits: ''die Niederlande''.

Landen die het Franse voorbeeld volgen zijn de Romaanstalige en Engeland, landen die het Duitse voorbeeld volgen de meeste Germaanse en Noord-Europese. Aangezien Nederland zelf tot de laatste groep behoort vindt men ook in Nederland een benaming volgens het Duitse voorbeeld. De vorm ''Lage Landen'' heeft dan ook niet meer dan secundaire status behouden in het taalgebruik. <br>

==Betekenis==

Beide oorspronkelijk deiktische termen kennen ook een 'geografische' interpretatie, omdat het evenzeer fysieke termen zijn. Zij kregen echter onder de Bourgondiërs en de Habsburgers een vaste, politieke en [[etnografie|etnografische]] betekenis. Ons land draagt dus een naam die historisch verwijst naar de grondleggers van onze staatkundige eenheid. Het gaat hier dus om een oorspronkelijk meer informele, semi-staatkundige term, die in het buitenland snel de algemeen gangbare is geworden, maar in onze streken eigenlijk niet zozeer. Het geheel werd hier ook graag aangeduid als de [[Zeventien Provinciën]].<br>Kenmerkend is voor beide vertalingen de meervoudige vorm, die aangaf dat het gebied uit afzonderlijke deelgebieden of gewesten bestond. Tot 1585 werd daarbinnen nog geen definitief onderscheid gemaakt tussen de Noordelijke en Zuidelijke Nederlanden, maar daarna tot 1795 wel. Als men het over 'de Nederlanden' heeft en daarbij het gebied van het huidige [[Nederland|koninkrijk]] op het oog heeft, gebruikt men de term ''[[Republiek der Zeven Verenigde Nederlanden|Noordelijke Nederlanden]]'' - in tegenstelling tot de ''[[Zuidelijke Nederlanden]]'', de voorloper van het huidige [[België]].

Toen in 1815 het [[Verenigd Koninkrijk|Verenigd Koninkrijk der Nederlanden]] ontstond, greep [[Willem I der Nederlanden|Koning Willem I]] bewust terug op het oude meervoudige begrip. In 1839 werden Noord en Zuid opnieuw gescheiden (zie ook [[Belgische Revolutie]]).

Behalve in de geschiedschrijving wordt de term 'Lage Landen' tegenwoordig nog gebruikt als literaire of informele aanduiding voor [[Nederland]] en [[België]] samen.<ref> Vergelijk bijvoorbeeld {{aut|Reinder P. Meijer}} (1978): ''Literature of the Low Countries. A short history of Dutch Literature in the Netherlands and Belgium'', The Hague / Boston, dat de gehele literatuur vanaf de twaalfde tot en met de twintigste eeuw bestrijkt.</ref> <ref>Vergelijk een staande uitdrukking in de sportjournalistiek als: de ''derby der Lage Landen'' (in het bijzonder bij voetbal en korfbal), en meer recent ook: 'Nederland is de eerste scrabblekampioen van de Lage Landen', VRT Nieuws/De Redactie, 9-12-09.</ref>

==Historische omvang==

In historisch opzicht moeten ook [[Luxemburg (land)|Luxemburg]] en [[Frans-Vlaanderen]] bij de Lage Landen gerekend worden:

*Luxemburg werd in 1443 een deel van de [[Bourgondische tijd|Bourgondische Nederlanden]]. Staatsrechtelijk bleef het Hertogdom Luxemburg echter een deel van het [[Heilige Roomse Rijk]]. Na de dood van de laatste hertog van Bourgondië in 1477 kwam Luxemburg samen met de andere Bourgondische erven in handen van diens dochter [[Maria van Bourgondië (hertogin)|Maria van Bourgondië]] en haar echtgenoot, de latere keizer [[Maximiliaan I van het Heilige Roomse Rijk|Maximiliaan I van Oostenrijk]].

*Het gebied dat tegenwoordig de [[Frankrijk|Franse]] regio's [[Nord-Pas-de-Calais]] en [[Picardië]] boven de rivier de [[Somme (rivier)|Somme]] omvat, wordt ook wel de [[Franse Nederlanden]] ([[Frans]]: "''Pays-Bas français''") genoemd. De Franse Nederlanden zijn in verschillende stappen door [[Frankrijk]] geannexeerd o.a. als uitvloeisel van de [[Vrede van de Pyreneeën]], die de afsluiting vormde van de [[Dertigjarige Oorlog]] tussen [[Spanje]] en Frankrijk. Later, in 1677, als resultaat van de door Stadhouder [[Willem III van Oranje|Willem III]] verloren [[Slag bij Kassel (1677)|Slag aan de Pene]], werd een deel van Vlaanderen geannexeerd. Een en ander werd definitief vastgesteld tijdens de [[Vrede van Nijmegen]] (1678).

==Geschiedenis==

De geschiedenis van dit gebied als een staatkundige eenheid begint in de vijftiende eeuw. In de periode daarvoor vormden de Lage Landen beneden de [[Rijn]] tot aan de [[Seine]] het noordelijk deel van Gallië, [[Gallia Belgica]] genaamd, een provincie van het [[Romeinse Rijk]] ingedeeld in [[civitas|civitates]], overeenkomend met de locatie van de stammen. Ten noorden van de Rijn, maar later ook langs de [[Noordzeekust]] van het [[Zwin]] tot aan de [[Wezer]], woonden de [[Friezen]], die van 650 tot 734 hun [[Friese rijk]] hadden. <br>In het [[Frankische Rijk|Frankische]] en [[Karolingische rijk]] was het gebied van de Lage Landen verdeeld in ruwweg 50 [[gouw (Germaans)|gouwen]] met aan het hoofd een (niet-erfelijke) gouwgraaf, die van de oorspronkelijke civitates waren afgeleid.

=== Heilige Roomse Rijk (925) ===

{{zieook|Zie ook [[de Nederlanden in de Middeleeuwen]]}}

Sinds 925 behoorden de Lage Landen formeel tot het Duitse koninkrijk van het [[Heilige Roomse Rijk]]. De gouwgraafschappen gingen toen geleidelijk aan op in zo'n 20 grotere en kleinere [[landsheerlijkheid|landsheerlijkheden]], die bestuurd werden door feitelijk onafhankelijke hertogen, graven en andere [[landsheer|landsheren]]. De grootste en machtigste gebieden waren de hertogdommen [[hertogdom Brabant|Brabant]] en [[hertogdom Gelre|Gelre]], de graafschappen [[graafschap Vlaanderen|Vlaanderen]] en [[graafschap Holland|Holland]], het [[sticht Utrecht]] en het [[prinsbisdom Luik]].

[[Bestand:Map-1477 Low Countries.png|350 px|thumb|right|De Lage Landen in 1477]]

=== Bourgondische Nederlanden (1384) ===

Vanaf 1384 kwamen steeds meer landsheerlijkheden in handen van de hertogen van Bourgondië en spreekt men van de [[Bourgondische tijd|Bourgondische Nederlanden]]. <br>

In 1477 sneuvelde hertog [[Karel de Stoute]] in de [[slag bij Nancy]] en ging een groot deel van het Franse bezit van de Bourgondiërs, waaronder het hertogdom zelf, verloren aan de Franse kroon. Hertog Karels enige erfgenaam was zijn dochter [[Maria van Bourgondië (hertogin)|Maria van Bourgondië]], die nog in hetzelfde jaar 1477 trouwde met [[Maximiliaan I van het Heilige Roomse Rijk|Maximiliaan van Oostenrijk]]. Hierdoor kwamen de overgebleven Bourgondische gebieden onder de soevereiniteit van het [[Habsburg|Huis Habsburg]] en worden sindsdien de [[Habsburgse Nederlanden]] genoemd.

Maria van Bourgondië overleed in 1482 en werd opgevolgd door haar zoon [[Filips van Oostenrijk|Filips de Schone]] (1478-1506).

=== Pragmatieke Sanctie (1549) ===

De kleinzoon van Maria en Maximiliaan, keizer [[Karel V van het Heilige Roomse Rijk|Karel V]], breidde de inmiddels [[Habsburgse Nederlanden]] verder uit. Nadat hij in 1543 het hertogdom Gelre had ingelijfd, was een min of meer aaneengesloten en afgerond geheel van landsheerlijkheden ontstaan. Alleen in het zuidelijke deel vormde het [[prinsbisdom Luik]] nog een grote enclave waar hij niet aan durfde te komen, terwijl hij ook het graafschap [[Oost-Friesland]] niet wist te behouden. Dit geheel van Nederlandse gewesten werd sindsdien ook wel aangeduid als de [[Zeventien Provinciën]].

In 1549 bepaalde keizer Karel V in de [[Pragmatieke Sanctie (1549)]] dat de [[Bourgondische Kreits]] voortaan ondeelbaar zou zijn en bij overerving over zou gaan binnen de mannelijke en vrouwelijke lijn van zijn familie. Daarmee scheidde hij de ''Lage Landen'' of ''Nederlanden'' (de informele naam die hij en zijn Bourgondische voorgangers voor dit gebied hanteerden) af van [[Frankrijk]] en van het [[Duitse Rijk]]. In de Pragmatieke Sanctie verklaarde keizer Karel V:

''"Wij, Karel, bij de gratie Gods Rooms Keizer (...) laten weten aan allen die nu zijn en hierna wezen zullen, dat wij geoordeeld hebben dat het van groot belang is voor onze voornoemde landen (...) dat zij in de toekomst altijd onder eenzelfde vorst zouden blijven die ze in één geheel zou houden, wetend dat hun deling ten gevolge van succesies en erfenissen hun ondergang en ruïne zou betekenen. Afgescheurd en van elkaar gescheiden zouden zij ten prooi kunnen vallen aan buurstaten (...). Dit zal echter kunnen vermeden worden indien onze landen altijd in het bezit blijven van één vorst die ze als één geheel bestuurt. Gegeven in onze stad Brussel in de maand november van het jaar Onzes Heeren 1549."''

[[Bestand:Map-1579 Union of Utrecht.png|thumb|right|250 px|De Lage Landen in 1579]][[Afbeelding:Utrecht-atrecht.jpg|thumb|250px|De [[Zeventien Provinciën]]: [[Unie van Utrecht (1579)|Unie van Utrecht]] en [[Unie van Atrecht]]]]

De Habsburgse Nederlanden worden van 1543 tot 1581 aangeduid als de Zeventien Provinciën. Nadat Karel V in 1555 de Lage Landen overdroeg aan zoon [[Filips II van Spanje]] spreekt men ook wel van de [[Spaanse Nederlanden]].

=== Unie van Utrecht (1579) en Acte van Verlatinghe (1581) ===

Filips II wilde onder meer de inmiddels naar het [[calvinisme]] neigende gewesten weer naar het [[Rooms-katholieke Kerk|rooms-Katholicisme]] terugbrengen, hetgeen tot zeer veel verzet leidde. De [[Nederlandse Opstand]], ook de [[Tachtigjarige Oorlog]] genoemd, begon in 1568. In 1579 sloten een aantal Nederlandse gewesten de [[Unie van Utrecht (1579)|Unie van Utrecht]], een verbond om de Spanjaarden te bestrijden, waarin daarnaast een aantal staatkundige zaken werd geregeld. De oorspronkelijke gewesten die de overeenkomst ondertekenden waren [[Hertogdom Gelre|Gelre]] en [[Zutphen]], [[Holland]], [[Graafschap Zeeland|Zeeland]], [[Utrecht (provincie)|Utrecht]] en de Groningse [[De Ommelanden|Ommelanden]]. Later sloten ook [[Friesland]] en [[Drenthe]] zich aan, alsmede een aanzienlijk aantal steden in Noord en Zuid. Bij de [[Plakkaat van Verlatinghe|Acte van Verlatinghe]] van 1581 scheidden de calvinistische gewesten zich af en ontstond de [[Republiek der Zeven Verenigde Nederlanden|Republiek der Verenigde Nederlanden]].

=== Noord en Zuid ===

Sinds 1648 ([[Vrede van Münster|Vrede van Munster]]) zijn de Lage Landen gesplitst in de Zuidelijke en in de Noordelijke Nederlanden. Gedurende anderhalve eeuw bleef het Zuidelijke deel van de Nederlanden in handen van de [[Habsburg|Habsburgers]], eerst van de Spaanse en vanaf 1713 van de Oostenrijkse tak.

In 1795 werden de Zuidelijke Nederlanden geannexeerd door de [[Eerste Franse Republiek]] en werd de Noordelijke republiek opgevolgd door de [[Bataafse Republiek]]. In 1806 werd dit het [[Koninkrijk Holland]], een vazalstaat van het keizerrijk van [[Napoleon Bonaparte|Napoleon]].

=== Tijdelijke vereniging ===

In de periode 1810-1813 maakten de beide Nederlanden deel uit van het Franse rijk. In zekere zin was daarmee voor het eerst sinds 1581 hun historische eenheid hersteld. Die eenheid was echter relatief: voor 1581 was er sprake van een [[personele unie]] van vorstendommen, niet van een land.<ref>{{en}} «Each of the principalities retained its own identity and institutions, but all took increasing pride in their common culture and administrative organization, including the [[Orde van het Gulden Vlies| Order of the Golden Fleece]], which became something of a symbol of their political unity.» Willem Pieter Blockmans, Walter Prevenier, ''The Promised Lands: The Low Countries Under Burgundian Rule, 1369-1530'', University of Pennsylvania Press, 1999, p.231.</ref> In 1813 ontstond het Koninkrijk Nederland, waarbij in 1815 ook het Zuidelijke deel gevoegd werd. In 1831, bij het ontstaan van [[België]], viel dit [[Verenigd Koninkrijk der Nederlanden|Verenigd Koninkrijk]] weer uit elkaar en werden de twee landen aparte koninkrijken. <br>

=== Samenwerking ===

Sindsdien heeft met name de oprichting in 1944 van de [[douane-unie]] [[Benelux]], in 2010 om te vormen tot [[Benelux|Benelux Unie]], staatkundig tot uitdrukking gebracht dat de drie betrokken landen (met inbegrip van Luxemburg) een bijzondere verbondenheid kennen. België en Luxemburg hadden al in 1921 tot een [[Belgisch-Luxemburgse Economische Unie|economische unie]] besloten. Daarnaast zijn er verschillende culturele verdragen tussen de drie landen gesloten.

==Noten==

<references/>

==Literatuur==

*{{aut|[[Hans Blom|Blom, J.C.H.]] en [[Emiel Lamberts|Lamberts, E.]] (red)}} (2006): ''Geschiedenis van de Nederlanden'', Baarn.

*{{aut|Braure, Maurice}} (1966): ''Histoire des Pays-Bas'', 2 éd. rev., Paris.

*{{aut|[[H.P.H. Jansen|Jansen, H.P.H.]]}} (1982): ''Kalendarium; geschiedenis van de Lage Landen in jaartallen'', 5e druk, Utrecht (latere titel: ''Lexicon geschiedenis der Lage Landen'', 1983).

*{{aut|Janssen, P. e.a. (red)}} (1996): ''De gouden delta der Lage Landen. Twintig eeuwen beschaving tussen Seine en Rijn'', Antwerpen.

*{{aut|[[Ernst Heinrich Kossmann|Kossmann, E.H.]]}} (2002): ''De Lage Landen 1780-1940. Twee eeuwen Nederland en België'', Amsterdam/Antwerpen.

*{{aut|Kossmann-Putto, J.A. en [[Ernst Heinrich Kossmann|Kossmann, E.H.]]}} (1996): ''De Lage Landen. Geschiedenis van de Noordelijke en Zuidelijke Nederlanden'', 7e druk, Rekkem.

*{{aut|L.J. Rogier|Rogier, L.J.}} (1980): ''Eenheid en scheiding. Geschiedenis der Nederlanden 1477-1813'', Utrecht/Antwerpen.

*{{aut|[[Jan Romein|Romein, J.]] en [[Annie Romein-Verschoor|A.]]}} (1977): ''De lage landen bij de zee. Een geschiedenis van het Nederlandse volk'', Den Haag/Antwerpen, ISBN 9021420295.

*{{aut|Vermaseren, B.A.}}, met medewerking van {{aut|[[Pieter Geyl]]}} (1978): ''Atlas. Algemene en Vaderlandse geschiedenis'', 20e druk, Groningen, ISBN 90 01 90700 8.

*{{aut|[[Jaap ter Haar|Ter Haar, Jaap]]}} (1998): ''(Meer dan 2000 jaar) Geschiedenis van de Lage Landen'', Fibula/Unieboek bv, ISBN 90 269 6884 1.

== Externe links ==

* [http://www.wazamar.org/Nederlanden/zeventien-prov.htm De 17 staten aanwezig bij de Staten-Generaal van 15 oktober 1555] (met veel kaarten)

* [http://s2.ned.univie.ac.at/NoN/landeskunde/] Syllabus cultuurkunde Nederland en België/ Geschiedenis

[[Categorie:Geschiedenis van België]]

[[Categorie:Geschiedenis van Nederland]]

[[Categorie:Geschiedenis van Luxemburg]]

[[Categorie:Geschiedenis van Frankrijk]]