Keizer Karel V
Sjabloon:Dynastie Karel V (Gent, 24 februari 1500 – Cuacos de Yuste (Spanje), 21 september 1558), voor zijn mondigverklaring Karel van Luxemburg geheten, uit het Huis Habsburg, was sinds 1506 vorst van de meeste Nederlandse gewesten (vanaf 1549 met de titel Heer der Nederlanden), van 1516 tot 1556 als Karel I koning van Spanje en van 1519 tot 1556 als Karel V keizer van het Heilige Roomse Rijk, in de Nederlanden algemeen bekend als Keizer Karel.
Familie en opvoeding
Karel was de zoon van Filips de Schone en Johanna van Kastilië, die de geschiedenis zou ingaan als Johanna de Waanzinnige. Hij werd grootgebracht in de Nederlanden door zijn tante Margaretha van Oostenrijk en zijn tutor, Adriaan van Utrecht, de latere Paus Adrianus VI. In 1506, toen zijn vader Filips de Schone stierf, erfde hij de Nederlanden en het Vrijgraafschap Bourgondië (Franche-Comté). Zijn grootvader Maximiliaan I van Oostenrijk zou tot 1515 het regentschap waarnemen voor de minderjarige Karel.
Maximiliaan als regent voor Karel
Dochter als landvoogdes van de Nederlanden
Omdat Maximiliaan het te druk had met zijn andere regeringstaken en militaire campagnes, benoemde hij zijn dochter Margaretha van Oostenrijk tot landvoogdes van de Nederlanden, een functie die ook onder Karel en zijn opvolgers bleef bestaan.
Margaretha resideerde in Mechelen en leidde van daaruit de Nederlanden en maakte van de stad de hoofdstad der toenmalige Nederlanden.
Kastiliaanse troon
Als zoon van Johanna de Waanzinnige maakte Karel ook aanspraak op de Spaanse troon. Na de dood van zijn grootmoeder Isabella I van Kastilië kwam zijn moeder, door het vroege overlijden van haar oudere broer en zus, op de Kastiliaanse troon terecht. Johanna leed echter zwaar onder het verlies van haar echtgenoot. Haar vader, Ferdinand II van Aragón, zou haar gek laten verklaren zodat hijzelf de voogdij over de jonge kroonprins kon waarnemen en het regentschap voor de Kastiliaanse troon kon opnemen.
Erven van landen
Na de dood van Ferdinand in 1516 erfde Karel Kastilië, Aragón, Navarra, Granada, Napels, Sardinië, Sicilië en de Spaanse kolonies. Karel werd in de Brusselse Sint Goedelekerk uitgeroepen tot Koning van Spanje en ging over dat land regeren als koning Karel I.
Toen ook zijn andere grootvader, Maximiliaan I van Oostenrijk, in 1519 overleed, volgde Karel hem op als aartshertog van de Oostenrijkse erflanden en Keizer van het Heilige Roomse Rijk.
Huwelijk en kinderen
Karel V was getrouwd met Isabella van Portugal van 1526 tot haar dood in 1539. Zij kregen één zoon en twee dochters.
- Filips II (21 mei 1527 – 13 september 1598), Maria van Portugal (1527 – 1545), Maria I van Engeland (1516 - 1558), Elisabeth van Valois (1545 - 1568 en Anna van Oostenrijk (1549-1580)
- Johanna (24 juni 1535 – 7 september 1573), Johan van Portugal (1537 – 1554)
- Maria (21 juni 1528 – 26 februari 1603), trouwde met Maximiliaan (haar neef)
Karel V is ook bekend om zijn amoureuze escapades. Hoeveel minnaressen hij had is niet bekend, maar het aantal zou enorm geweest zijn. Twee speelden een belangrijke rol, aangezien ze het leven schonken aan twee latere landvoogden, beiden bastaardkinderen van Karel V:
- Johanna van der Gheynst gaf het leven aan Margaretha van Parma (28 december 1522 - 18 januari 1586) en
- Barbara Blomberg, de poortersdochter uit het Duitse Regensburg, die het leven gaf aan Don Juan (24 februari 1547 – 1 oktober 1578).
Nederlanden
Karel V had als doel om de Nederlanden om te vormen tot één staat. Met de Vrede van Kamerijk (1529) bevrijdde hij Vlaanderen en Artesië van hun leenverband met de Franse koning, op dat moment Frans I. Met de verovering van Gelre (1543) voltooide hij de éénmaking van de Nederlanden. Met de Transactie van Augsburg (1548) verzwakte hij het leenverband van de Nederlandse gebieden (de Zeventien Provinciën) ten opzichte van de keizer van het Heilige Roomse Rijk. Hij voltooide zijn streven met de Pragmatieke Sanctie (1549), een amendement in het familierecht van de Habsburgers dat inhield dat de Nederlanden steeds één en onverdeeld overgeërfd zouden worden.
Spanje
Toen Karel in Spanje kwam, anderhalf jaar nadat hij in Brussel tot koning van Spanje was gekroond, werd hij onmiddellijk geconfronteerd met de opstand van de Comunidades (1520-1521), die hij moeizaam onderdrukte. Tijdens de regering van Karel V was er een relatieve vrede tussen de Spaanse koninkrijken. Zijn beleid was er vooral op gericht de leidende standen te vriend te houden.
Tot zijn troonsafstand in 1556 verbleef hij slechts kort in zijn Spaanse gebieden. Wel gaf hij tijdens zijn huwelijksreis in 1527 de opdracht het renaissancistische Paleis van Karel V te bouwen in het toen al beroemde Alhambra in Granada.
Drie dagen na zijn troonsafstand reisde Karel V via Vlissingen naar San Yuste in Extremadura, de arme streek in het westen van Spanje tegen de Portugese grens. In een paleisje naast het klooster San Jeronimo trok hij zich terug. Daar overleed hij op 21 september 1558 en werd staande begraven in een crypte onder het altaar van het klooster. Nadat zijn zoon Filips II buiten Madrid het El Escorial-klooster had laten bouwen, werden zijn stoffelijke resten overgebracht naar de koninklijke crypte waar zij thans liggen temidden van de stoffelijke resten van zijn opvolgers.
Bestuursindeling
Karel zou, om zijn rijk te kunnen besturen, een centralisatiepolitiek voeren naar Bourgondisch model. Hij maakte daarvoor gebruik van de Collaterale Raden. Deze bestonden uit de een Raad van State (Hofraad in Bourgondië), een adviesorgaan en samengesteld uit leden van de hoge adel. Voor het financieel beheer hervormde hij de Rekenkamer om tot een Financiële Raad. Tenslotte richtte hij een Geheime Raad op die instond voor de rechterlijke macht. Ondergeschikt daaraan was de Grote Raad van Mechelen die de rechterlijke macht in de Nederlanden vertegenwoordigde.
Italiaanse Oorlogen
In 1515 behaalde Frans I van Frankrijk een grote overwinning in de Slag van Marignano tegen Milaan, dat toebehoorde aan Ferdinand V van Aragón. In 1516 legde hij Karel V, die ondertussen Ferdinand was opgevolgd, de vrede van Noyon (1516) op. Daarop smeedde Karel een coalitie met de Paus (Leo X) en de koning van Engeland (Hendrik VIII). In de volgende oorlog (1521-1526) leed Frans I tijdens de slag bij Pavia een zware nederlaag en werd gevangengenomen. Karel V dwong hem om de Vrede van Madrid (1526) te aanvaarden, waarin Frans I al zijn aanspraken op Noord-Italië opgaf. Bijna onmiddellijk hierna ontstond er een nieuwe alliantie, waarvan Frans I het machtigste lid was: de Liga van Cognac, waarin Engeland, Clemens VII, Venetië, Milaan en Florence zijn bondgenoten waren. Karel versloeg eerst de zwakste van zijn tegenstanders, de Paus. In 1527 namen zijn troepen Rome in, en plunderden die, tegen zijn bedoeling in, op een schaal die sinds de tijd van de Vandalen niet meer was voorgekomen. Deze ramp ging de geschiedenis in als de Sacco di Roma. Vervolgens werd het door de pest verzwakte Franse leger verslagen voor de poorten van Napels. Hierop sloot Karel V opnieuw een vredesverdrag met Frankrijk, de Damesvrede van Kamerijk (1529), dat de bepalingen van het Verdrag van Madrid bevestigde.
Paus Clemens VII werd verplicht Karel tot keizer te kronen (Bologna, 1530), de laatste keizerkroning door een paus in de geschiedenis.
De Ottomaanse dreiging
De Ottomanen belegerden onder leiding van sultan Süleyman I de Grote Wenen twee maal, in 1529 en 1532. De Ottomaans-Franse coalitie dwong Karel oorlog te voeren op verschillende fronten. Toch slaagde hij erin, zij het met moeite, de Ottomanen af te slaan. Toen de Ottomaanse sultan in 1529 Algiers en in 1533 Tunis veroverde, kwam de veiligheid van de scheepvaart op de Middellandse Zee in gevaar. De Ottomanen plunderden meermalen de Italiaanse en Spaanse kusten. Karel herstelde de rust op de Middellandse Zee door in 1535 Tunis te veroveren.
Het Heilige Roomse Rijk
Schmalkaldisch Verbond
Tijdens het keizerschap van Karel V werd het Heilige Roomse Rijk verdeeld door godsdiensttwisten. In 1531 verenigden de protestantse rijksvorsten zich in het Schmalkaldisch Verbond. Rond 1540 maakte de meerderheid van de rijksvorsten deel uit van dit verbond. Karel V heeft steeds gestreefd naar verzoening tussen beide groepen. Hij riep verschillende Rijksdagen samen om het conflict op te lossen. Te Augsburg probeerde hij in 1530 de christelijke eenheid te herstellen door te wijzen op het Ottomaanse gevaar en door enkele hervormingen uit te voeren binnen de Kerk. Beïnvloed door Erasmus, was hij bereid tot concessies aan de protestanten. Melanchthon trad naar voren als leider van het Schmalkaldisch verbond. De Augsburgse Confessie, de geloofsbelijdenis die Melanchthon de Rijksdag voorlegde, werd echter verworpen. Ook de Rijksdag te Regensburg (1541) slaagde er niet in de eenheid te herstellen.
Godsdiensteenheid verbroken en weer hersteld
In 1546, opnieuw te Regensburg, was de stemming vijandiger. Het Schmalkaldisch Verbond verklaarde zich bereid de bepalingen van het concilie van Trente, dat in 1545 begonnen was om de Contrareformatie vaste vorm te geven, met geweld te bestrijden. In de Schmalkaldische Oorlog (1546-1552) haalde Karel V een overwinning op de protestanten bij Mühlberg. Hij was mild voor de overwonnenen en liet de leiders van het verzet vrijuit gaan. Toen Frankrijk zich in de oorlog mengde door met steun van de protestantse rijksvorsten de prinsbisdommen Metz, Toul en Verdun te bezetten tijdens de zogenaamde Vorstenopstand, zag Karel zich gedwongen de vrede van Passau (1552) te ondertekenen en gaf hij zijn pogingen om de godsdiensteenheid binnen het rijk te herstellen op. In 1555 werd de vrede hersteld door de Godsdienstvrede van Augsburg. De rijksvorsten waren vrij om de religie van hun keuze op te leggen aan hun onderdanen: cuius regio, eius religio. De onderdanen kregen dus geen individuele godsdienstvrijheid.
Troonsafstand en Opvolging
Karel V zag de Godsdienstvrede van Augsburg als een persoonlijke nederlaag. Teleurgesteld en uitgeput door het vermoeiende bestuur trok hij zich terug uit het regeringswerk. In 1555 stond hij de Nederlanden en Franche-Comté af aan zijn zoon Filips II, die in 1556 ook de Spaanse gebieden erfde. De keizerskroon en de Oostenrijkse erflanden stond hij in 1556 af aan zijn broer Ferdinand I. Karels wereldrijk werd sindsdien verdeeld tussen een Spanje en Oostenrijkse tak van het Habsburgs geslacht.
Het rijk van Karel V
Ruwweg omvatte dit rijk de Nederlanden, Spanje, Oostenrijk, Tsjechië en enkele Italiaanse staten. In feite ging het om een personele unie van tientallen titels. Hierbij komen nog de overzeese koloniën van Spanje dat de faam gaf dat het een rijk was waar de zon nooit onderging. De bijkomende titel van Keizer van het Heilige Roomse Rijk was eerder een symbolische titel, die toch een niet onaanzienlijk gezag uitstraalde. (In het kaartje zijn de overzeese gebieden niet weergegeven.).
Canon van Nederland
Karel V is opgenomen in de canon van Nederland. De commissie-Van Oostrom heeft Karel V als één van de vijftig thema's opgenomen die niet in de geschiedenisles op een Nederlandse school mag ontbreken.
