Kanaal van Corbulo: verschil tussen versies

De Fossa Corbulonis of Kanaal van Corbulo is een rond 47 n. Chr. gegraven kanaal in Zuid-Holland dat de Maas met de Rijn verbond.

Geschiedenis

De Romeinse generaal Corbulo heeft het 23 Romeinse mijlen lange kanaal (ca. 34 km) door zijn manschappen laten graven. Waarschijnlijk hebben de soldaten slechts enkele kilometers hoeven te graven, omdat ze bestaande watergangen, waaronder de Gantel, met elkaar verbonden. De exacte loop van het kanaal is onbekend, maar er zijn aanwijzingen dat het een Romeinse legerplaats bij Naaldwijk met het castellum Matilo (bij Leiden) verbond. De route loopt deels parallel aan de latere Vliet. Het kanaal diende om schepen tussen de Maas en de Rijn te laten varen zonder de gevaarlijke Noordzee te hoeven trotseren. De schepen die in die periode in deze streek werden gebruikt waren voornamelijk kleine platbodems die niet zeewaardig waren.

Opgravingen

Leiden

Al in 1912 werd bij de aanleg van een insteekhaven in het Rijn-Schiekanaal bij Leiden een verteerd Romeins schip gevonden, de archeoloog Holwerda was er te laat bij om het te beschrijven: er rest slechts aardewerk uit de lading. In 1960 is tijdens aanleg van de Rivierenwijk in Leiden door Bogaers de beschoeiing van de noordkant van het kanaal gevonden. Grondboringen wezen toen uit dat het scheepswrak van 1912 midden in de kanaalbedding had gelegen. Een stukje verderop werd in 1996 tijdens een uitgebreide opgraving in de omgeving van het Romeins castellum Matilo in de Leidse wijk Roomburg de zuidelijke beschoeiing van het kanaal blootgelegd, ook werd in de kanaalbedding een ruitermasker gevonden.

Leidschendam

Andere opgravingen waren tussen 1989 en 1992 bij Leidschendam en in 2004, eveneens bij Leidschendam. Uit dendrochronologisch onderzoek is bij de laatstgenoemde opgraving vastgesteld dat het ging om een kanaal met een beschoeiing die rond 50 n. Chr. was geplaatst. Het kanaal was 12 tot 14 meter breed en ca. 2 meter diep en er zijn sporen aangetroffen van een jaagpad langs het kanaal. Ook zijn er aanwijzingen dat al snel een tweede kanaal is gegraven nadat het eerste dichtgeslibd was, en in Leidschendam een overtoom werd geconstueerd. In de wijk de Rietvink in Leidschendam is een reconstructie van het kanaal gemaakt, compleet met houten brug naar Romeins voorbeeld. Op 17 september 2009 werd in de bouwput van het Damplein in Leidschendam het tracé van het kanaal blootgelegd.

Voorburg

In 2008 is in Forum Hadriani een insteekhaven ontdekt.^[1] In die haven werd een tufstenen pilaar gevonden, die mogelijk een onbewerkte mijlpaal kon zijn, echter voordat archeologen de vondst hadden kunnen bestuderen, was deze al door een overijverige aannemer afgevoerd als bouwpuin.

Rijswijk

In Rijswijk is in 2005 op de plek van de tweede mijlpaal een kanaal van minimaal vijf meter breed en een meter diep aangetroffen en een weg van zes meter breed, de weg liep hier aan de noordzijde van het kanaal.

Den Haag

Bij de vondst van de Mijlpalen van het Wateringse Veld in Den Haag in 1997 werd ook een deel van de romeinse weg blootgelegd die op de zuidelijke oeverwal van de Gantel was gelegen. Aan de zuidzijde van deze Romeinse weg werd de rand van een kanaal aangetroffen, maar de breedte ervan kon niet worden bepaald vanwege bestaande bebouwing.

Naaldwijk

In Naaldwijk is in 2004 een deel van een bronzen plaat gevonden, vermoedelijk een fragment van een sokkel van een standbeeld van keizer Claudius. In de Romeinse tijd liep de Maas langs Naaldwijk. In verband met vondsten van bouwmateriaal met stempels van de Classis Germanica en de tekst CLASSISAV(GVSTA) op de bronzen plaat van 2004 wordt vermoed dat de romeinse rijnvloot aan deze kant van het kanaal een vlootbasis had^[2]. In 1933 had Holwerda aan de Hoogwerf in Naaldwijk al een bronzen hand gevonden. Bronzen handen werden ook gevonden in Forum Hadriani in 1771 en in Matilo in 2000.

Tacitus

De romeinse historicus Tacitus schrijft het volgende over de gracht van Corbulo (Annales XI,20):

Ut tamen miles otium exueret, inter Mosam Rhenumque trium et viginti milium spatio fossam perduxit, qua incerta Oceani vitarentur.

Om zijn soldaten bezig te houden, groef hij [Corbulo] een kanaal van 23 mijl tussen de Maas en de Rijn, om zo de gevaren van de oceaan te vermijden.

Kaart

Tracé

De oudste kaart waar het kanaal van Corbulo staat ingetekend is van Ortelius in 1594. Ortelius laat het kanaal samenvallen met de Lek. Aernout van Buchel schrijft aan het begin van de zeventiende eeuw in zijn opsomming van oude inscripties in de buurt van Leiden dat het Huis te Keubel de vesting van Corbulo was: "nam secundum opinionem quorundam, de oude Vliet, pars fuit fossae Corbulonis." (want volgens sommigen was de oude Vliet een onderdeel van de gracht van Corbulo).^[3] Ludolph Smids beschrijft in 1711^[4] de levendige discussie die dan bestaat over de locatie van het kanaal: de Lek, de Vliet, de Gouwe, de Hollandse IJssel, de Linge en de Roovaart bij Steenbergen. Isaak Tirion publiceert in 1750 een kaart^[5] van de romeinse geografie van Nederland waar hij de Vliet en Schie laat samenvallen met het kanaal van Corbulo. In de geschiedkundige atlas van uitgeverij Brinkman (ca 1890) is het kanaal van Corbulo afwezig. Een rechte verbinding tussen Rijn en Maas via Voorburg is te vinden in historische atlassen van Hettema (1927), Westermann (1956) en Vermaseren (1977). Bloemers (1978) toont in detailkaarten de verbinding Voorburg-Gantelkreek, en die vinden we ook terug in de kaartjes die bij de tentoonstelling "De Romeinen in Zuid-Holland" werden gepubliceerd.^[6]. In de wetenschappelijke Limes Atlas (2005) wordt het kanaal van Corbulo echter nog steeds gelijkgesteld aan het Rijn-Schiekanaal, wat overgenomen is in de Bosatlas van de geschiedeniscanon (2008).

De huidige stand van kennis over het tracé is de volgende: Het kanaal begint bij de Rijn aan de noordwestkant van Matilo, en wordt teruggevonden bij de insteekhaven van het Rijn-Schiekanaal in Roomburg ^[7]. Dan is de loop onduidelijk tot Rietvink en Damplein in Leidschendam. De nieuwe geologische kaart (2007) toont vervolgens een kronkelend verloop van kreken aan de oostkant van het Rijn-Schiekanaal met een grote boog naar landgoed Leeuwenberg. Het verloop bij Forum Hadriani zelf is onduidelijk. In Rijswijk volgt het kanaal de Winston Churchilllaan. Dan wordt het verloop weer onzeker: Hans Koot, archeoloog van Rijswijk volgt vanaf het Bogaardplein de oude Gantelkreek ^[8]. Ab Waasdorp, archeoloog van Den Haag geeft de voorkeur aan het tracé dat parallel loopt aan de Romeinse weg: Oosteinde via de Heulweg in Wateringen naar de Middelbroekweg in Naaldwijk^[9]. Zeker vanaf de 2e eeuw (oudste mijlpalen) is het laatste korte tracé naar Naaldwijk te verkiezen omdat toen de Gantelkreek al volledig verland was^[10].

• 
  Ortelius, 1594
• 
  Tirion, 1750
• 
  Brinkman, 1890

^[bron?]

1. ↑ Nieuwbouw Hadriani bij Romense topvondst
2. ↑ Feijst, L. van der, J. de Bruin en E. Blom (red.), 2008. De nederzetting te Naaldwijk II. Terug naar de sporen van Holwerda. Amersfoort (ADC Monografie 4 / ADC Rapport, 1271). 302 pp
3. ↑ Arnoldus Buchelius (manuscript 1588-1641), Inscriptiones monumentaque in templis et monasteriis Belgicis inventa, p96 online
4. ↑ Lud. Smids, 1711, Schatkamer der Nederlandsche Oudheden enz, uitg. Pieter de Coup, Amsterdam, p180-183 online
5. ↑ Isaak Tirion, 1750, Naauwkeurige kaart van het oude Nederland en eenige aangrenzende gewesten, Amsterdam online
6. ↑ De Romeinen en de Limes in Zuid-Holland, Provinciaal Historisch Centrum Zuid-Holland, 2008, blz. 11, online
7. ↑ Brandenburgh en Hessing (2005) blz 20
8. ↑ Koot 2008, blz 63,78
9. ↑ Waasdorp en Kersing 2003
10. ↑ Koot 2008, blz 73