Handvormsteen: verschil tussen versies

Een handvormsteen of handgevormde steen is een baksteen die met de hand gevormd werd in een houten vormbak.

Het ambachtelijke handvormproces

Dit gebeurde vanouds in het vrije veld. Er was bij dit proces sprake van een strikte arbeidsdeling omdat de vorm de beperkende factor vormde in het proces en dus zo effectief mogelijk moest worden benut. De gevormde stenen werd op een legveld te drogen gelegd alvorens ze in een veldoven werden gebakken. Uiteraard was dit proces sterk weer- en seizoensafhankelijk.

Het industriële handvormproces

Met de opkomst van de industriële productie veranderde het eigenlijke handvormproces aanvankelijk maar weinig. Wel kwamen er machines voor het voorbereiden van de klei terwijl het droogproces niet langer meer in de open lucht plaatsvond. Ook werden er ovens werden gebruikt die veel geavanceerder waren dan de veldoven. In het onderstaande wordt het handvormproces beschreven zoals dat in een fabrieksmatige omgeving plaatsvond. Later werd het handvormen verdrongen door het machinale vormen, bijvoorbeeld met de strengpers.

Fabricage van handvormsteen

Er was een kleine mengsilo voor het mengen van klei met een hoger vochtgehalte dan bij de strengpers om deze geschikt te maken voor het handvormproces. Er werd klei aangevoerd met kipkarren en in de molen geworpen. Verder werd er water aan toegevoegd en vervolgens gemengd door middel van een worm. Er was een kleine transportband die het kleimengsel omhoog voerde naar een silo; in de silo werd het nog eens rondgedraaid om uiteindelijk vrij te komen voor het maken van steen. Onder in de silo zat een schuif die bij opening een lang kleibrood produceerde. Met de hand en speciaal met de duimen werd dat brood afgeknepen in zogenaamde bollen. Deze bollen werden op een platte bollenwagen gelegd welke gereden werd naar de plekken bij de haaghuizen waar de handvormtafels stonden en de handvormploegen actief waren. Daar werd een arbeidsintensief productieproces gevolgd. De handvormstenen werden soms in een een-steens vormbak gemaakt, terwijl in de meeste andere fabrieken vormbakken werden gebruikt voor zes of meer stenen.

Handvormtafel

Een handvormtafel bestond uit verschillende eenheden:

Zandbak

Hierin werden de eensteensvormbakken bezand, dat wil zeggen dat ze door de bak werden gehaald, zodat de vorm voorzien was van een laagje aanhangend zand. Als dat niet werd gedaan, zouden de handvormstenen nooit uit de vorm gehaald kunnen worden.

Vormtafel

Achter de vormtafel stond de leider van de vormploeg. Hij pakte een kleibol van de bollenkar en wierp de bol in een keer in de vormbak. Dat moest direct goed gebeuren zodat de vorm goed gevuld was met klei. Vervolgens haalde hij de vormbak onder een stalen snijdraad door. De overtollige klei werd zo van de bol gesneden. Die overtollige klei werd weer gebruikt voor de volgende te maken steen.

Afslagtafel

Een derde man pakte de afgestreken handvormbak op, draaide deze om en wende zich naar de afslagtafel. Op de afslagtafel lagen verdiept losse plankjes. Als de omgekeerde vormbak op de tafel werd afgeslagen, maakte de nieuwe steen zich los uit de vormbak en belandde op een van de plankjes. Direct daarna werd de vormbak in de zandbak gedaan. Een vierde man had een los plankje in de hand, legde dat op de natte steen en vervolgens pakte hij met twee handen de steen op die tussen de plankjes was en zette de steen in de langs richting rechtop, op een klaar liggende schroot ter breedte van ca. 12 tot 15 cm. Hij zette vijf stenen achter elkaar op de schroot.

Opsteltafel

Een vijfde man pakte de schroot met de vijf opstaande stenen op en liep het haaghuis in. De bedoeling was dat de plankjes gelegd werden op dikkere schroten die op de links en rechts staande rekken waren gelegd. De rekken waren van de vloer tot de nok van het haaghuis ingedeeld met liggers waarop de dikkere schroten gelegd konden worden. Een zesde man was in het haaghuis bezig alle voorbereidingen te treffen voor het neerleggen van de schroten met stenen. Hij zorgde dat de rekken werden belegd met de dikkere schroten en was ook hoog in het haaghuis om de schroot met de natte stenen aan te pakken en op de dikkere schroten te leggen.

Er waren twee ploegen voor het maken van handvormsteen. Soms, voor speciale projecten, werd het gehele proces door een enkele persoon uitgevoerd.