Gezegde (zegswijze): verschil tussen versies

Een gezegde is een groep woorden (vaak een complete zin) die gezamenlijk één betekenis vertegenwoordigen. Veelal kan die betekenis niet uit de afzonderlijke woorden worden afgeleid, maar moet de zin in zijn geheel worden begrepen.

Formele en semantische eigenschappen

Voorgefabriceerd taalelement

Een gezegde als

Zij leven als God in Frankrijk

bestaat dan ook niet zozeer uit deelbetekenissen, samengesteld tot een semantisch (betekenis-)geheel; het moet in figuurlijke zin worden opgevat. De spreker en de hoorder vragen zich niet af óf God wel leeft, en hoe dan, noch ook hoe Hij dat in Frankrijk precies zou doen. Het gezegde houdt ook helemaal niet in dát God in Frankrijk zou (kunnen) leven. Het is een beeld, dat in zijn geheel één idee uitdrukt, ongeveer "een luxe leven leiden". Een gezegde gedraagt zich daardoor ten dele als één betekenisdrager, zoals ook een woord dat kan doen; het gezegde is een geprefabriceerd taalelement, dat door de taalgebruiker kan worden ingezet zonder dat hij zelf een zin uit al zijn bouwstenen hoeft op te bouwen.

Ontstaan

Anderzijds is zo'n uitdrukking uiteraard opgebouwd uit afzonderlijke woorden, en zij is dan ook ooit ontstaan, en pas vervolgens samengesmolten tot één lexicaal brokstuk (één betekenis). Vele van deze traditionele gezegden behoren tot de volkstaal, en kunnen daardoor een bepaalde volkskundige achtergrond prijsgeven. In het Nederlands zijn veel oudere gezegden ontleend aan de scheepvaart. De Bijbel is een andere bron.

Dynamiek

Evenals woorden vormen gezegden een dynamisch element in de taal. Zij kunnen verouderd raken of geheel verdwijnen, er kunnen weer nieuwe verschijnen, en ook kunnen er van eenzelfde gezegde regionale variaties optreden.

Verwante begrippen

• Een gezegde kan een staande uitdrukking zijn, zonder echter een complete zin te vormen:

als twee druppels water

geeft aan dat de spreker tussen twee elementen een treffende gelijkenis ziet, maar de uitdrukking kan die betekenis pas overbrengen als de uitdrukking in een gehele zin wordt verwerkt.

• Een gezegde wordt wel een zegswijze genoemd, met name als het een hele zin vormt. Deze voorwaarde wordt echter niet altijd consequent gehanteerd; het begrip zegswijze komt ook in ruimere zin voor, namelijk "geijkte woordgroep", en dan is er geen verschil tussen een gezegde en een zegswijze. Áls de zegswijze een complete zin vormt, dan kunnen daarin variaties worden aangebracht.

Hij heeft een aardje naar zijn vaartje

is een zegswijze in de engere opvatting, namelijk dat deze uitdrukking eigenlijk alleen als hele zin voorkomt. Die zin is echter variabel: in plaats van "Hij" had ook "Die vent" of "Piet" gebruikt kunnen zijn.

• Een spreekwoord is iets anders dan een gezegde. Het spreekwoord is namelijk niet alleen een vaste uitdrukking, het geeft bovendien een algemene (volks)wijsheid weer, een collectieve ervaring of morele opvatting. (Dat die inzichten bestreden kunnen worden, blijkt overigens al uit het feit dat het ene spreekwoord het andere kan tegenspreken.)

De appel valt niet ver van de boom (of: van de stam)

is een spreekwoord. In tegenstelling tot "Hij heeft een aardje naar zijn vaartje" bepaalt het zich immers niet tot één enkel geval, maar het pretendeert een algemene waarheid te verwoorden: kinderen zouden dan doorgaans naar hun ouders aarden.

Zie ook

• Gezegde (taalkunde)
• Lijst van Nederlandse spreekwoorden en gezegden
• Lijst van uitdrukkingen en gezegden
• Lijst van uitdrukkingen en gezegden ontleend aan de Bijbel
• Spreekwoord
• Staande uitdrukking
• Uitdrukking

Externe links

• Nederlandse spreekwoorden, spreekwijzen, uitdrukkingen en gezegden (1901)

Wikiquote heeft een of meer citaten van of over spreekwoorden.

Wikiquote heeft een of meer citaten van of over gezegden.