Elfstedentocht: verschil tussen versies

De Elfstedentocht
Beeld van de Iisfretter of Elfstedenrijder (1966) in Leeuwarden door Auke Hettema
Datum	Vanaf 1909
Officiële website
Portaal    Schaatsen

De Elfstedentocht (Fries: Alvestêdetocht) is een bijna 200 kilometer lange schaatstocht over natuurijs die wordt georganiseerd door de Koninklijke Vereniging De Friesche Elf Steden. Vanwege de afstand en vanwege het heroïsche karakter wordt de Elfstedentocht ook wel "De Tocht der Tochten" genoemd. Leeuwarden, de hoofdstad van Friesland, is vanouds de start- en aankomstplaats. De Elfstedentocht werd voor het eerst in 1909 gereden en wordt maximaal eenmaal per winter gehouden. De tocht kan alleen georganiseerd worden als de toestand van het ijs het toelaat. In totaal werd de tocht vijftien maal verreden. De recentste tocht vond plaats in 1997.

Traject

De tocht brengt de deelnemers langs de elf plaatsen in Friesland die ooit stadsrechten hebben verkregen. Hoewel Drachten, met meer dan 45 000 inwoners na Leeuwarden de tweede stad is, telt deze daarom niet mee als stad. Naast deze 11 historische steden voert de tocht ook langs dorpen, maar de route vereist niet dat deze dorpen ook allemaal worden aangedaan. De elf steden moeten uiteraard wel allemaal aangedaan worden. Zo waren er plannen voor de -niet uitgeschreven- tocht in 2012 om tussen Sloten en Stavoren niet via het riviertje de Luts in Balk te gaan maar via de Fluessen. Omdat Balk niet tot de 11 steden behoort doet een dergelijke alternatieve route niets af aan de status van het traject: het blijft een geldige Elfstedentocht.^[1]

De tocht wordt met de wijzers van de klok mee geschaatst. Tot 1933 en in 1941 werd de omgekeerde route afgelegd. Tegenwoordig is de route als volgt:

Hemelsbreed is de afstand van stad naar stad slechts 155 km. Dokkum ligt een eind verwijderd van de andere steden, als men deze stad overslaat wordt de route (via het ijs) minstens 50 km korter.

Om groen licht te kunnen geven voor de organisatie van een Elfstedentocht moet er op het gehele traject een ijsdikte zijn van minimaal 15 cm. Alle rayonhoofden van de vereniging moeten hun instemming betuigen. Voorafgaand aan de tocht worden soms kleinere wakken opgevuld met ijs, de zogenaamde ijstransplantaties. Op plekken waar niet geschaatst kan worden (bijvoorbeeld door slecht ijs, een lage brug, een doodlopend water) worden voorzieningen gemaakt waar schaatsers op de kant kunnen komen en een stuk moeten lopen, het zogenaamde klunen.

Elke deelnemer krijgt bij de inschrijving een stempelkaart. In bovengenoemde elf steden staan stempelposten. Daar moeten de wedstrijd- en toerrijders hun stempelkaarten tonen die dan - met de hand - afgestempeld worden. Bovendien zijn er drie geheime stempelposten om te voorkomen dat de deelnemers een deel van het traject per auto afleggen. Bij een geheime controle wordt er met een speciale tang een gaatje in de kaart geknipt. Een deelnemer krijgt het bewijs van deelname, het zogenaamde Elfstedenkruisje, mits alle stempels en 'knippen' op de kaart staan en hij of zij voor middernacht over de eindstreep op de Bonkevaart in Leeuwarden komt. Naast het kruisje krijgen de eerste elf aankomende mannelijke deelnemers én de eerste vijf aankomende vrouwen een medaille. De winnaar van de tocht ontvangt ook nog eens de Pim Mulier-wisselprijs.

Een bekende plaats van de Elfstedentocht is Bartlehiem, doordat de schaatsers het traject van Bartlehiem naar Dokkum twee keer afleggen. De eerste keer op weg van Franeker naar Dokkum en de tweede keer weer terug in de richting van de finish in Leeuwarden. Het is niet de enige plaats waar de schaatsers twee keer langskomen, ook Birdaard en de andere dorpen langs de Dokkumer Ee worden twee keer bezocht. Een kort traject tussen Sloten en het Slotermeer wordt ook twee keer afgelegd.

Geschiedenis

Vanouds was schaatsen in koude winters voor een Fries de enige manier om een lange afstand af te leggen, want een paard was niet voor iedereen betaalbaar. Het staat vast dat er in vorige eeuwen al eens weddenschappen zijn afgesloten en succesvolle pogingen zijn gedaan om op één dag alle Friese steden te bezoeken. Dat blijkt uit een epos op rijm van Van Boelens uit 1749:^[2]

De knaap was lang beducht,

Voor het baasje, dat gelijk een vogel door de lucht

Kon vliegen over het ijs. 't Is Pier die ellef Steden

Van Friesland, op een dag, heeft in het rond gereden.

Zie ook: Elfstedentochten voor 1909

In december 1890 maakte Pim Mulier een schaatstocht langs de elf Friese steden.^[3] Hij stond aan de basis van de organisatie van de eerste officiële tocht en de eerste wedstrijd in 1909 en ontwierp het kruisje dat deelnemers krijgen die de tocht volbrengen. Sinds 1909 zijn er maar 15 officiële Elfstedentochten (op schaatsen) gehouden.^[4] De laatste was op 4 januari 1997. De winnaars van de tochten waren:

(*) Na gedeelde overwinningen in 1933 en 1940, werd dit verschijnsel door de organisatie verboden. Jan J. van der Hoorn, Aad de Koning, Jeen Nauta, Maus Wijnhout en Anton Verhoeven overtraden in 1956 echter deze regel toen ze gezamenlijk als eersten de finish overschreden. Hun tijd was 8:46. Zij werden niet gediskwalificeerd, maar er werd geen winnaar uitgeroepen.
(**) Er was geen aparte wedstrijd voor vrouwen tot 1985. Daarvoor werden zij niet tot de wedstrijd toegelaten en moesten ze starten tegelijk met de recreatierijders. In 1985 startten ze tegelijk met de mannen. Pas in 2012 werd het besluit genomen om de vrouwen die aan de wedstrijd deelnemen een aparte starttijd te geven een uur nadat de mannelijke wedstrijdrijders waren vertrokken.

1909

Zie Eerste Elfstedentocht voor het hoofdartikel over dit onderwerp.

Eind 1908 werd de wedstrijd uitgeschreven op een nog nader te bepalen datum. Er zou tot 5 januari gelegenheid zijn om in te schrijven. Toen het echter bleef vriezen en het ijs goed werd geacht, werd abrupt besloten de Elfstedentocht te vervroegen. De nieuwe einddatum voor inschrijving werd verschoven naar 1 januari. Mensen die echter tot Nieuwjaarsdag hadden gewacht waren daardoor te laat om zich in te schrijven. Zelfs inschrijvingen op oudejaarsdag werden om onbekende reden niet meer geaccepteerd. Uiteindelijk hadden 48 personen zich tijdig ingeschreven. De dag dat het moest gebeuren viel plotseling de dooi in. Een meerderheid van de deelnemers hield het voor gezien. De 23 overgebleven rijders die zich meldden bij hotel Amicitia aan de Wirdumerdijk te Leeuwarden moesten zelf maar zien of ze nog meededen, zo kregen ze te horen.

1912

Zie Tweede Elfstedentocht voor het hoofdartikel over dit onderwerp.

De tocht vond plaats op 7 februari 1912.

1917

Zie Derde Elfstedentocht voor het hoofdartikel over dit onderwerp.

De tocht vond plaats op 27 januari 1917.

1929

Zie Vierde Elfstedentocht voor het hoofdartikel over dit onderwerp.

Ook tijdens de tocht van 12 februari 1929 varieerde de temperatuur tussen –18 °C 's ochtends en –8 °C in de middag bij een harde noordooster, maar toen was het ijs veel beter van kwaliteit. Slechts 155 van de 303 deelnemers haalden de eindstreep in Leeuwarden.

1933

Zie Vijfde Elfstedentocht voor het hoofdartikel over dit onderwerp.

Deze tocht was de enige die in december plaatsvond, namelijk op 16 december 1933.

1940

Zie Zesde Elfstedentocht voor het hoofdartikel over dit onderwerp.

De tocht op 30 januari 1940 door het besneeuwde landschap was zeer zwaar vanwege de stormachtige oostenwind, de matige tot strenge vorst en stuifsneeuw.

1941

Zie Zevende Elfstedentocht voor het hoofdartikel over dit onderwerp.

Met toestemming van de Duitse bezetters werd op 6 februari 1941 de 7de Elfstedentocht gehouden. Er was goed ijs, maar er was verduistering, dus ook geen buitenverlichting. Winnaar was Auke Adema, tweede Joop Bosman.

1942

Zie Achtste Elfstedentocht voor het hoofdartikel over dit onderwerp.

De tocht vond plaats op 22 januari 1942.

1947

Zie Negende Elfstedentocht voor het hoofdartikel over dit onderwerp.

De tocht vond plaats op 8 februari 1947. Jan van der Hoorn kwam als vijfde over de finish. Hij werd echter uitgeroepen tot winnaar toen bleek dat de eerste vier onreglementaire hulp hadden gehad van het publiek.

1954

Zie Tiende Elfstedentocht voor het hoofdartikel over dit onderwerp.

De tocht vond plaats op 3 februari 1954.

1956

Zie Elfde Elfstedentocht voor het hoofdartikel over dit onderwerp.

Ook op 14 februari 1956 was de tocht moeilijk door het hobbelige ijs met talrijke scheuren en zware sneeuwbuien, waardoor de baan heel smal was.

1963

Zie Twaalfde Elfstedentocht voor het hoofdartikel over dit onderwerp.

Het ergst was 18 januari 1963, toen het ijs veel scheuren vertoonde en het bij de start 18° Celsius vroor. Ook 's middags vroor het matig en door de stormachtige oostenwind was het voor het gevoel nog veel kouder. Bovendien was er stuifsneeuw: Friesland was twee dagen eerder onder een 20 cm dik sneeuwtapijt bedolven. Van de meer dan 10.000 deelnemers behaalden 57 wedstrijdrijders en 72 toerrijders een Elfstedenkruisje: een diepterecord in de Elfstedenhistorie. De volgende dag woedde een zware sneeuwstorm. Het was de eerste keer dat er televisie aanwezig was bij het evenement. In 2009 is de Elfstedentocht van 1963 verfilmd onder de naam De Hel van '63.

1985

Zie Dertiende Elfstedentocht voor het hoofdartikel over dit onderwerp.

Waterverontreiniging maakte in de jaren zestig en zeventig de Elfstedentocht bijna onmogelijk; ondanks geregeld koud winterweer kon ze 22 jaar niet plaatsvinden. In de jaren tachtig verbeterde de waterkwaliteit weer en op 21 februari 1985 kwam het er dan eindelijk weer eens van. Het dooide, maar het ijs was nog goed. Een landelijke gekte brak uit. Tijdens deze editie mochten vrouwen voor het eerst aan de wedstrijd meedoen, maar er was nog geen aparte wedstrijd voor vrouwen.

1986

Zie Veertiende Elfstedentocht voor het hoofdartikel over dit onderwerp.

De Elfstedentocht op 26 februari 1986 was moeilijker: het ijs was hard met veel scheuren en het vroor matig bij een matige noordooster. In dit jaar nam ook toenmalig kroonprins Willem-Alexander der Nederlanden onder het pseudoniem W.A. van Buren deel aan de Elfstedentocht.^[5]

1997

Zie Vijftiende Elfstedentocht voor het hoofdartikel over dit onderwerp.

De laatste Elfstedentocht, op 4 januari 1997, was relatief zwaar. Windkracht 5 tot 6 en vorst, met temperaturen van -6 graden in de ochtend tot maximaal -3 graden in de middag, waren de grote boosdoeners. In combinatie met de wind leverde dat gevoelstemperaturen op tussen -10 en -15°C en ongeveer -18°C tijdens windvlagen. Anders dan de uitzonderlijk zware tocht van 1963 was het ijs nu echter sneeuwvrij en van goede kwaliteit.

Weersomstandigheden

De meeste winters met een Elfstedentocht waren koud of streng, maar dat zegt nog weinig over het weer op de dag van het evenement en de kwaliteit van het ijs. Vooral wind en sneeuw kunnen het heel onaangenaam maken en ook na een winderige en wisselvallige vorstperiode laat de kwaliteit van het ijs vaak te wensen over.

Van de vijftien officieel erkende Elfstedentochten van de 20e eeuw zijn er drie met dooi gereden, vier bij lichte vorst, drie bij matige vorst en vijf bij strenge vorst (onder –10 °C).

Ideaal waren de omstandigheden op 27 januari 1917, 16 december 1933, 6 februari 1941 en 3 februari 1954. Die Elfstedentochten zijn gereden op uitstekend ijs bij lichte of matige vorst, maar windstil en vaak ook zonnig weer. Lichte dooi met zacht ijs was er tijdens de tochten op 2 januari 1909 en 7 februari 1912.

Voorspellen van de Elfstedentocht is niet mogelijk, maar er is wel een verband met de zonnecyclus. Nagenoeg alle Elfstedentochten zijn gehouden tijdens een zonneminimum. Er zijn dan weinig zonnevlekken zichtbaar, wat duidt op minder activiteit van de zon, wat weer kan leiden tot strenge winters.

In sommige winters scheelde het weinig of er had een elfstedentocht plaats kunnen vinden. Dit was onder meer het geval in 1987,^[6] 1996^[6] en in 2012.^[7]

Procedures

Inschrijving

Omdat de kanalen, kluunplaatsen en dergelijke maar een bepaalde capaciteit hebben, kan er maar een beperkt aantal mensen meedoen. Dat aantal ligt rond de 16.000. Sinds 1986 kent de vereniging een ledenstop. Die was ingesteld omdat het aantal rijdende leden (toen 20.566) het aantal beschikbare startplaatsen ver overtrof. Wel zijn er vanaf 1990 potentiële deelnemers toegelaten. Onder hen wordt jaarlijks een aantal startplaatsen verloot. Het evenement heeft een bijna mythische status en is razend populair.

Uitsluitend leden van de Elfstedenvereniging met een startkaart kunnen meedoen. Uiteraard zijn er altijd zwartrijders, maar die vormen slechts een kleine minderheid. Onder de leden van de Elfstedenvereniging wordt geloot om de startplaatsen te verdelen. Iemand kan tegenwoordig alleen maar lid worden van de vereniging als twee leden van de vereniging verklaren dat zij denken dat die persoon de tocht kan voltooien. Deze regel is ingesteld omdat in het verleden veel mensen meededen die totaal niet in staat bleken om de tocht uit te rijden. Zij namen wel startplaatsen in beslag en zorgden ook voor extra druk op de vrijwilligersorganisatie, doordat de uitvallers naar de startplaats moesten worden teruggebracht.

Op de ledenvergadering van 22 december 2014 werd besloten dat vanaf de winter van 2015/2016 alle ruim 30.000 leden die voor juni van 2014 waren ingeschreven mogen meedoen. Daartoe zal de route door het centrum van Sneek voor de helft van de deelnemers vervallen; zij moeten om de stad heen schaatsen.

Start

Er wordt gestart in groepen van 1000 deelnemers. De mensen met een startbewijs krijgen te horen in welke groep zij starten. Om de 10 à 15 minuten wordt een groep op het ijs toegelaten, zodat na 4 à 5 uur iedereen gestart is. De eersten starten omstreeks 6 uur 's ochtends, nog in het donker.

Startkaarten

Startkaarten zijn persoonsgebonden en dus niet overdraagbaar. Doordat er soms 20 jaar tussen de verschillende tochten zit, kan het voorkomen dat mensen na jaren eindelijk ingeloot worden. Als dan de tocht daadwerkelijk gereden gaat worden, zullen er veel zijn die op het laatste moment bedenken dat ze niet (meer) in staat zijn om de tocht uit te rijden en dat ze het ook niet meer willen proberen. Kaarten werden doorgegeven aan familie, vrienden, vage kennissen en werden via internet aangeboden. De vereniging probeert dat te voorkomen.

Vrouwen

In 1912 was Jikke Gaastra uit Leeuwarden de eerste vrouw die aan de Elfstedentocht deelnam. Ze kwam, in een route die tegen de klok in liep, tot Sneek, waar ze zes minuten te laat was om haar tocht te mogen vervolgen. Omdat ze alle elf steden had aangedaan, kreeg ze toch het Elfstedenkruisje. De eerste vrouw die de Elfstedentocht tot aan de finish volbracht, was Janna van der Weg in 1917.^[8] In 1940 was de 24-jarige Sjoerdtsje Faber de snelste vrouw.^[9] In 1947 haalden er van de 35 gestarte vrouwen slechts zes de finish.

In 1985 konden voor het eerst vrouwen deelnemen aan de wedstrijd. In 1985 was de snelste vrouw Lenie van der Hoorn, in 1986 was dat Tineke Dijkshoorn en in 1997 de zwangere Klasina Seinstra. In deze edities was er echter nog geen sprake van een aparte wedstrijd voor vrouwen. In de eerstvolgende Elfstedentocht zal dat wel het geval zijn. De wedstrijd bij de vrouwen gaat dan 15 minuten na die van de mannen van start en er komt voor het eerst een officiële winnares.^[10]

Jaaraanduiding

Meestal wordt de Elfstedentocht aan het begin van het jaar, in januari of februari, gehouden. Spreekt men over de tocht van, bijvoorbeeld, 1985, dan is dat de tocht in de winter 1984-'85. De enige uitzondering is de tocht van 1933, die was in de winter 1933-'34. Er was geen Elfstedentocht in de winter van 1932-'33, dus de aanduiding "Elfstedentocht van 1933" is eenduidig.

Trivia

• In het Suske en Wiske-album De elfstedenstunt schaatsen de hoofdpersonen de Elfstedentocht om Friesland te bevrijden uit de kleine ijstijd.
• In het satirische televisieprogramma Pisa in 1986 schaatste Ed Raket (parodie op Ed Nijpels gespeeld door Henk Spaan) in zijn eentje de hele route van de Elfstedentocht.
• In de periode 2001-2008 is het Elfstedenmonument tot stand gekomen.
• In 2008 publiceerde het wetenschappelijke tijdschrift Climatic Change dat volgens de berekeningen van het planbureau vier keer vaker de Elfstedentocht georganiseerd had kunnen worden: in 1939, 1979, 1987 en in 1996.^[11]
• In april 2017 waren er van de veertien tochten waarvan een of meer winnaars zijn aangewezen nog drie winnaars in leven, Paping, Van Benthem en Angenent.

Zie ook

• Eerste Friese Schaatsmuseum
• Elfstedentocht - fietsen
• Elfstedentocht - roeien
• Elfstedentocht - wandelen
• Twaalfstedentocht

Externe links

• Website van de vereniging De Friesche Elf Steden
• 100 jaar Elfstedentocht
• Elfstedensite
• Dossier Elfstedentocht bij de KB