Bornia: verschil tussen versies

| afbeelding = Foto_Bornia_windcorridor.jpg

| onderschrift = Windcorridor in Bornia

'''Bornia''' is onderdeel van een natuurgebied wat uit drie delen bestaat; [[Heidestein]], Bornia en [[Noordhout (landgoed)|Noordhout]], die respectievelijk van west naar oost gelegen zijn. Samen vormt dit een gebied van 642 ha, het grootste aaneengesloten gebied van het [[Het Utrechts Landschap|Utrechts Landschap]] waarvan bornia met 289 ha de grootste is. Bornia ligt tussen [[Zeist]], [[Austerlitz (Nederland)|Austerlitz]] en [[Driebergen-Rijsenburg]] in de gemeente [[Utrechtse Heuvelrug (gemeente)|Utrechtse Heuvelrug]]. De A12 vormt de zuidelijke grens voor het natuurgebied. Bornia wordt voornamelijk bedekt door bossen en [[heide (vegetatie)|heide]]. Kenmerkend voor het gebied zijn de [[duinvaaggronden|stuifzanden]].<ref>[https://www.utrechtslandschap.nl/l/library/download/urn:uuid:d5ecc9a5-0ba8-4eb0-8cba-e503d5b4785a/beheerplan+heidestein+bornia+en+noordhout.pdf?format=save_to_disk&ext=.pdf Stichting het Utrechts Landschap, 2010 - Beheerplan Heidestein, Bornia, Noordhout 2010-2020]</ref>

== Ontstaan ==

Bornia heeft haar naam te danken aan het landhuis dat hier in 1870 op de fundamenten van een 17e eeuwse boerderij werd gebouwd. Het huis werd Bornia genoemd, hetgeen in het fries grensgebied betekent, een toepasselijke naam aangezien het gebied een deel van de grens vormt tussen gemeenten Zeist en Driebergen-Rijsenburg.

Het gebied Bornia maakte vroeger, samen met de natuurgebieden Heidestein en Noordhout, deel uit van het gebied ‘[[De Amersvoorder Bergen]]’. Op een topografische kaart van 1830-1850 is te zien dat het noorden van Bornia uit heide bestond en het zuiden meer bebost was. Verder waren er grote kale zandgronden te vinden.

Toen in 1873 de Utrechtse advocaat Uyterwerff Sterling eigenaar werd van Bornia begon de bebossing van de kale zandgronden. In 1908 werd Bornia verkocht aan de familie Thurkow-Dorrepaal, die het gebied uitbreiden met zo’n 500 ha. In deze periode werden er meerdere gebouwen geplaatst op het gebied. Zo was er een asperge -en varkensbedrijf, een [[Warme kas|tropische kas]] en een [[Oranjerie|wintertuin]]. Verder werd er een smalbaan spoor aangelegd die een zandwinning verbond met een kalkzandsteenfabriek. Tegenwoordig zijn er van deze smalbaan spoor slechts restanten van vier perronnetjes overgebleven op Bornia.

In 1922 wordt het landgoed in drieën gesplitst, na het overlijden van het echtpaar Thurkow-Dorrepaal. Twee delen worden verkocht en het derde deel blijft in de familie, doordat dochter mevr. J.S. Clifford Kocq [[van Breugel]]-Thurkow het huis Bornia gaat bewonen. Zij koopt er 50 ha grond bij, waardoor het totale overgebleven oppervlakte van het landgoed Bornia 330 ha bedraagt. In 1925 wordt er op het landgoed een zwembad gegraven, een Chinese tempel aangelegd een uitkijktoren gebouwd en een pinetum aangelegd. Dit [[pinetum]] is tot de dag van vandaag nog aanwezig, maar deels vervallen en niet zeer soortenrijk.

In de [[Tweede Wereldoorlog]] zijn grote delen van het bos [[Ontbossing|gerooid]]. Hierdoor bestond na de Tweede Wereldoorlog grote delen van Bornia weer uit zand en heide. Verder zijn ook de tropische kassen, de wintertuin en het huisarchief vernietigd.

In 1982 wordt een deel van het landgoed, ten noorden van de Arnhemse Bovenweg door de toenmalige eigenaars Jhr. W.F. Clifford Kocq van Breugel en zus Jkvr. W.G.L. Pippet-Clifford Kocq van Breugel aan het Utrechts Landschap gegeven. Dit gebied bedraagde 301 ha en is sindsdien open voor het publiek.<ref>[http://www.kasteleninutrecht.eu/Bornia.htm, De Buitenplaats Bornia.]{{Dode link|datum=juli 2018 |bot=InternetArchiveBot }}</ref>

== Ecologie ==

Tegenwoordig is Bornia een gebied wat afwisselend uit bos en heide- en stuiflandschap bestaat. Dit zijn eigenlijk twee verschillende systemen met een verschillende ecologie. Daarom wordt de ecologie opgedeeld in ‘Bos’ en ‘Heide- en stuiflandschap’.

=== Boslandschap ===

==== Flora ====

Het bos in Bornia is onder te verdelen in 3 typen bos.

*[[Kussentjesmos-dennenbos]]

*Begraasd kussentjesmos-dennebos

*[[Berken-eikenbos]]

**[[Bochtige smele]]-variant

**[[Blauwe bosbes]]-variant

'''Kussentjesmos-dennenbos'''

Dit type vegetatie is dominant in het centrale deel van Bornia. De boomlaag van dit type vegetatie bestaat uit de [[grove den]], aangevuld met hier en daar een [[berk]] en een [[zomereik]]. De struiklaag wordt gevormd door de [[lijsterbes]], [[vuilboom]] en de [[Amerikaans vogelkers|Amerikaanse vogelkers]]. In Bornia is de Amerikaanse vogelkers in de afgelopen 5 jaar sterk afgenomen door een sterk begrazingsbeleid. Dit is positief, omdat de Amerikaanse vogelkers erg dominant kan zijn, wat ruimte wegneemt voor inheemse soorten. Nu deze weg is, kan er weer een natuurlijke inheemse [[struiklaag]] ontstaan. De [[kruidlaag]] wordt voornamelijk gedomineerd door bochtige smele, een grassoort die maximaal 70&nbsp;cm hoog kan worden. Deze grassoort wordt afgewisseld met [[bladmossen]], zoals [[klauwtjesmos]] en [[gaffeltandmos]]. De bedekking van de kruidlaag is tussen de 25% en 75%.

'''Begraasd kussentjesmos-dennenbos'''

Op deze locaties is de begrazingsdruk hoog. De boomlaag is hetzelfde als bij het kussentjesmos-dennenbos, maar de struik en kruidlaag zijn wel anders. Zo is de Amerikaanse vogelkers volledig verdwenen, maar ook de bochtige smele wordt sterk afgegrazen door de schapenpopulatie. In dit type vegetatie komt weer veel [[zandzegge]] voor. Dat de zandzegge het zo goed dit in Bornia is bijzonder, aangezien deze plantensoort op de [[Nederlandse Rode lijst (planten)|Nederlandse Rode lijst]] van planten staat.

Voor de rest wordt dit type bos nog begroeid met [[struikhei]] en [[dophei]]. Deze groep planten komen allemaal van de plantenfamilie [[Heidefamilie|Ericaceae]]. Een plantenfamilie die het vaak goed op wat zuurdere grond. Het zou goed mogelijk zijn dat dit vegetatietype dus een wat zure ondergrond heeft.

'''Berken-eikenbos'''

: <u>Bochtige smele-variant</u>

:: Zoals de naam al zegt bestaat de boomlaag van dit type bos voornamelijk uit berken en eiken. Het berken-eikenbos is een volgend successiestadium na het kussentjesmos-dennenbos. Om deze reden kan er ook nog grove den voorkomen. De struiklaag bestaat uit de lijsterbes, vuilboom en de Amerikaanse vogelkers. Wederom geldt dat de Amerikaanse vogelkers erg dominant kan zijn en andere soorten kan verdrijven. De kruidlaag is bijna volledig bedekt (75-100%) met bochtige smele, afgewisseld met dezelfde mossen als in het kussentjesmos-dennenbos. De bodem van deze vegetatie bestaat uit duinvaaggronden met een zwak ontwikkelde [[Holtpodzol|micropodzol]]. De strooisellaag die op de bodem ligt wordt vrij traag verteerd. Hierdoor ontstaat een bodem waarbij de humus laag boven op de minerale grond ligt er vrijwel niet vermengd. Dit wordt ook wel een ectorganisch humusprofiel genoemd.

: <u>Blauwe bosbes-variant</u>

:: Dit type bos ontstaat als het gebied een houthakverleden heeft, en volgt ook de vorige variant wat betreft successiestadia op. Deze vegetatie wordt gekenmerkt door een dominantie van de zomereik, met een kruidlaag gedomineerd door de bosbes. Verder zijn er nog [[rode bosbes|vossenbes]] en wat [[pilzegge]] in de kruidlaag, respectievelijk van de families Ericaceae en [[cypergrassenfamilie|cyperaceae]]. Ook dit duidt weer op een ietwat zuurdere ondergrond.

Deze gebieden zijn ontstaan binnen een successieperiode van ongeveer 100 jaar. In Noordhout is er ook nog beuken-eikenbos, wat weer een volgend successiestadium is, Bornia heeft dit stadium echter nog niet bereikt. In Noordhout is ook al het begin van een volgend successiestadium begonnen, namelijk een [[bochtige smele-beukenbos]]. Verwacht wordt dat deze stadia ook ooit in Bornia bereikt zullen worden.

==== Fauna ====

De bossen van Bornia bevatten allereerst veel [[roofvogels]]. De volgende soorten zijn te vinden in Bornia:

*[[Wespendief]]

*[[Buizerd]]

*[[Havik (vogel)|Havik]]

*[[Sperwer (vogel)|Sperwer]]

*[[Boomvalk]]

*[[Bosuil]]

*[[Ransuil]]

Van de natuurgebieden Heidestein, Bornia en Noordhout bevat Bornia de meeste roofvogels. Bornia is ook huis aan de diverse spechtensoorten, zoals de [[zwarte specht]], [[groene specht]], [[grote bonte specht]] en zelfs de [[kleine bonte specht]].

Verder zijn in Bornia in de gebieden met loofhout, vooral in centraal Bornia, ook [[boomklever]]s te vinden. Voor de [[houtsnip]] is Bornia helaas te droog, deze is alleen in Noordhout te vinden. Wel zijn de naaldhout bewoners de [[kruisbek]], [[zwarte mees]], [[kuifmees]], [[vuurgoudhaan]] en de [[goudvink]] er te vinden.

Wat betreft zoogdieren is er minder bekend in Bornia. Er is alleen onderzoek gedaan naar de [[boommarter]], die in 2009 een nest met 3 jongen had. Verder leven kan er met zekerheid gezegd worden dat de volgende zoogdieren in de bossen van Bornia voorkomen:

*[[Ree (dier)|Ree]]

*[[Konijn (dier)|konijn]]

*[[Haas (dier)|haas]]

*[[Aardmuis]]

*[[Veldmuis]]

*[[Bosmuis]]

*[[Rosse woelmuis]]

*[[Dwergspitsmuis]]

*[[Bosspitsmuis]]

*[[mol (dier)|Mol]]

*[[Egel]]

*[[Eekhoorn (zoogdier)|Eekhoorn]]

In 2005 zijn de [[Laatvlieger]]s, [[Baardvleermuis|gewone baardvleermuizen]] en [[Ruige dwergvleermuis|ruige dwergvleermuizen]] waargenomen, maar recenter informatie hierover is helaas niet beschikbaar.

=== Heide- en stuiflandschap ===

==== Flora ====

De heidegebieden hebben diverse en een bijzondere aantal terrestrische [[korstmos]]sen. De gebieden vallen dan ook binnen het landelijk meetnet korstmossen. Zo is er [[Echt zandhaarmos|echt zandhaarmos (''Polytrichum juniperinum'')]] en een [[Racomitrium|bisschopsmuts]] (''Racomitrium canescens'') aangetroffen. Beide staan op de Rode Lijst. Daarnaast is een groot aantal Cladonia’s gevonden, die tevens allemaal op de rode lijst staan. Als laatste is ook nog [[wrattig bekermos]] (''Cladonia monomorpha'') gevonden. Deze combinatie van korstmossen op heidegrond is nog niet eerder beschreven.

In zuid-oost Bornia zijn op een stuifzandje nog meer korstmossoorten gevonden, namelijk [[rode heidelucifer]] (''Cladonia floerkeana'' en ''C. bacillaris''), open en gebogen rendiermos, [[rood bekermos]] en [[varkenspootje]], een zeer zeldzame soort.

Daarnaast zijn in de stuifzandje [[mycorrhiza]] paddenstoelen aanwezig. Ook van deze soorten staan er vier van op de Rode Lijst. Er heeft in de omgeving relatief weinig eutrofieëring plaatsgevonden, en er is een sterke daling geweest in de zwaveldepositie. Dit heeft een zeer belangrijke rol gespeeld in het herstel van deze mycorrhiza’s.

[[File:Bornia Jonge Jeneverbes.jpg|thumb|Jonge beschermde jeneverbes]]De door de schapen begraasde gebieden vormen de "Heides van Bornia", waarin de vegetaties afwisselen van droge heide naar zandige vegetaties. De droge heiden bestaan voornamelijk uit [[struikhei]] en [[stekelbrem]], en de open zandige vegetaties bestaan voornamelijk uit [[buntgras]] en [[heidespurrie]]. Daarnaast zijn op de heides weer diverse soorten van de Rode Lijst te vinden.

Naast deze planten komen nog diverse grassoorten voor.

Verder is het nog belangrijk te benoemen dat verspreid over Bornia diverse monumentale [[jeneverbes]]sen te vinden zijn, en op de heides monumentale [[vliegden]]nen aanwezig zijn.

==== Fauna ====

De volgende vogels zijn te vinden op de heides en de overgang van heides naar bos in Bornia:

* [[Boomvalk]]

* [[Grauwe vliegenvanger]]

* [[Groene specht]]

* [[Kneu]]

* [[Ransuil]]

* [[Veldleeuwerik]]

Verder broeden er typische heide- en boomheidesoorten als [[boompieper]], [[boomleeuwerik]], [[roodborsttapuit]], [[gekraagde roodstaart]], [[geelgors]] en [[grauwe vliegenvanger]]. Veel van deze soorten hebben hun territoria op de overgang van heide naar bos.

Daarnaast is er een zeer grote populatie [[zandhagedis]]sen aanwezig op de heiden. Ook komen [[hazelworm]]en voor, echter minder sterk vertegenwoordigd dan de zandhagedissen.

Op de heide en overgang van heide naar bos komen onder andere de volgende vlinders voor:

*[[Boomblauwtje]]

*[[Bruin zandoogje]]

*[[Eikenpage]]

*[[Kleine vuurvlinder]]

*[[Zwartsprietdikkopje]]s

Ook is er weer een soort van de Rode Lijst gevonden, namelijk de [[heivlinder]], die in Nederland als "gevoelig" wordt beschouwd. Wat betreft insecten zijn er veel sprinkhaansoorten aangetroffen in Bornia, met name de [[Veldsprinkhanen|veldsprinkhaan]]. Ook het [[zoemertje]], die buiten de Veluwe zeer zeldzaam is, kan gevonden worden in Bornia. Naast sprinkhanen is er ook een aantal soorten bijen thuis in Bornia, waarvan zeer bijzonder, de hoeveelheid [[heidezandbij]]en. De heidezandbij staat op de de Rode Lijst, maar bij een inventarisatie is in één dag 280 exemplaren geteld. Deze bij heeft zandige plekjes nodig bij heidestruiken voor haar nest. Deze plekjes zijn er genoeg in Bornia, vandaar dat ze ook zo veel voorkomen.

== Beleid ==

[[File:Foto Bornia Begrazingsdruk.jpg|thumb|Schapen ter verhoging van begrazingsdruk]]Bornia staat onder beheer van de stichting ‘het Utrechts landschap’ sinds 1982.

Het beleid van Bornia is gericht op het in stand houden en uitbreiden van de open ruimtes met vele zeldzame korstmossen, paddenstoelen en diersoorten. Dit wordt gedaan door het bos te kappen en de strooisellaag te verwijderen. Om vervolgens vergrassing tegen te gaan wordt er tijdelijk extra hoge begrazingsdruk uitgeoefend. Eigenlijk wordt er teruggegaan naar het vroegere [[potstal]]cultuur. Hierbij werd de strooisellaag met de mest van de schapen vermengd en gebruikt om de akkers te bemesten. Dit heeft als gevolg dat het gebied erg nutrient arm wordt, een belangrijk kenmerk van stuifzanden en heiden.<ref>[http://edepot.wur.nl/114332 P.D. Jungerius, 2013 - De rol van de beheerder bij het behoud van actieve stuifzanden. Edepot, Wageningen.]</ref>

Het beleid richt zich echter ook op een afwisselend landschap, daarom wordt het bos op bepaalde plekken niet gekapt. Dit heeft vooral te maken met dat er hier en daar een paar oude monumentale bomen staan die van historische en culturele waarde zijn. Dood hout laat men op veel plekken liggen om het gebied ook aantrekkelijker te maken voor organismen die hiervan afhankelijk zijn.<ref>Interview M. Feijen, Ecoloog & Gebiedsbeheerder stichting Utrechts Landschap</ref>

Een groot obstakel in het behalen van de beoogde doelen, is de toenemende recreatie. Om deze bron van verstoring te minimaliseren zijn er rustgebieden ingesteld die ontoegankelijk zijn voor het publiek. De toenemende recreatieve druk is echter wel een groeiend probleem en een obstakel voor het bereiken van de ecologische doelstellingen.

Dit beleid is in 2010 opgesteld en er zijn al enkele grote stappen ondernomen. Door het kappen van veel bomen en het plaggen van de grond zijn er inderdaad stukken stuifzanden zonder bos ontstaan. Het laten liggen van dood hout heeft echter nog niet veel insecten, [[saprofyt]]ische paddenstoelen en holenbroeders aangetrokken, maar verwacht wordt dat dit in de toekomst nog zal gebeuren. De populatie schapen graast de stuifzanden effectief af, waardoor de stuifzanden niet overgroeid zijn en worden. Dit is zelfs zo effectief dat de begrazingsdruk eind 2018 waarschijnlijk nog omlaag gehaald zal worden.

Wat ook gunstig is voor het beheer is dat de nieuwe Wet Natuurbescherming die sinds 1 januari 2017 van kracht is heeft gezorgd voor een nieuw natuurbeleid bij de provincie Utrecht.<ref>[https://www.provincie-utrecht.nl/onderwerpen/alle-onderwerpen/natuurbescherming/ Natuurbescherming - Provincie Utrecht]</ref> In dit beleid staat dat bepaalde soorten landschap actief beschermd mogen worden. Zo ook stuifzanden. Hierdoor is het veel makkelijker geworden om een ontheffing voor het omvormen van een stuk bos naar stuifzand te krijgen. Ook zijn de eerste stuifheuvels ontstaan met monumentale vliegdennen erop, wat één van doelen waren die in 2010 opgesteld zijn.

== Noemenswaardige soorten ==

Onderstaande soorten zijn in Bornia gevonden. Ze zijn in Nederland zeldzaam of komen op Bornia voor in uitzonderlijk grote populaties.

=== Flora ===

*[[zandzegge]]

*[[borstelgras]]

*[[bosdroogbloem]]

*[[dwergviltkruid]]

*[[grondster]]

*[[hondsviooltje]]

*[[klein warkruid]]

*[[kruipbrem]]

*[[stekelbrem]]

'''Schimmels'''

*[[varkenspootje]]

*[[gebogen rendiermos]]

*[[open heidestaartje]]

*[[vertakt bekermos]]

*[[slank stapelbekertje]]

*[[hamerblaadje]]

*[[ezelspootje]]

*[[hanekam (zwam)|hanekam of cantharel]]

*[[echte tolzwam]]

*[[witbruine ridderzwam]]

*[[gele ridderzwam]]

=== Fauna ===

*[[zomertortel]]

*[[matkop]]

*[[grauwe vliegenvanger]]

*[[gekraagde roodstaart]]

*[[heivlinder]]

*[[zandhagedis]]

*[[Heidezandbij]]

== Zie ook ==

*[[Het Utrechts Landschap#Gebieden in beheer van Het Utrechts Landschap|Gebieden in beheer van Het Utrechts Landschap]]

*[[LandschappenNL|Koepelorganisatie LandschappenNL]]