Altijd is Kortjakje ziek: verschil tussen versies

Altijd is Kortjakje ziek is een kinderliedje dat teruggaat op een volksliedje uit het begin van de achttiende eeuw.

De melodie van het lied gaat terug op het Franse lied Ah! vous dirai-je, maman, gepubliceerd in 1761 (waarschijnlijk daterend van rond 1740).

Voorloper

De oudste bron in de Nederlandse Liederenbank van het Meertens Instituut met een voorloper van het huidige kinderliedje, is een liedblad in de collectie Nijhoff (ca. 1650-1750).^[1] Het liedblaadje van begin achttiende eeuw geeft als titel van dit volksliedje 'Een nieuw lied, van Ragel Valderappus, eersaeme en seer secreete vrouw, zittende op 't raedhuys van de Markus brug'.

Kortjakje seer hups en fijn

Is de meeste tijd beschonken,

Kortjakje mag geen Brandewijn

Maer het moet Jenever zijn

Altijd is Kortjakje ziek,

Midden in de week en Zondags niet

Dan gaet zy haer hert versterken

Midden in de week wil zy niet werken,

Altijd is Kortjakje ziek.

Midden in de week en Zondags niet.

(...)

Kortjakje is vroeg opgestaen,

En zy is met radde kooten

Na de Markus brug gegaen,

De jongens volgden achter aen

Kortjakje mag geen Brandewijn,

Maer het moet Janever zijn,

Daer vond zy 't Raedhuys bescheten,

Dat kon Ragel niet op eeten,

Daerom is Kortjakje ziek,

Midden in de week en Zondags niet.

Toelichting

Het is waarschijnlijk een kluchtlied over een jenever drinkende vrouw die mogelijk werkte bij de secreten, de publieke toiletten, onder de Markusbrug in Amsterdam. ^[2]

Een jakje was een kledingstuk voor een vrouw, een soort bloesje. De bijnaam 'Kortjakje' wijst mogelijk op een slecht of armoedig geklede vrouw. De naam Kortjakje werd vaker in volksliedjes gebruikt, meestal om een vrouwelijke dronkenlap mee aan te duiden.^[3] De naam Ragel (of Rachel) is een Joodse naam terwijl Valderappus een Yiddisch woord is voor 'gespuis' of 'schorremorrie'.^[4][5]

De melodie van dit volksliedje komt niet overeen met die van het huidige kinderliedje.

Huidige liedtekst

Volksliedjes kennen, door hun mondelijke overlevering, vaak vele (regionale en/of tijdgebonden) varianten in zowel tekst als melodie. De huidige tekst van het liedje gaat gewoonlijk als volgt (zie varianten onder deze liedtekst).

Altijd is Kortjakje ziek

Midden in de week maar 's zondags niet

's Zondags gaat zij naar de kerk

Met een (of: haar) boek vol zilverwerk

Altijd is Kortjakje ziek

Midden in de week maar 's zondags niet

Contrafacten

Altijd is Kortjakje ziek

Midden in de week maar 's zondags niet

Midden in de week wil zij niet wassen

's Zondags strikt ze herendassen

Altijd is Kortjakje ziek

Midden in de week maar 's zondags niet

of

Altijd is Kortjakje ziek

Midden in de week maar 's zondags niet

's Zondags als haar liefste komt

Is Kortjakje goed gezond

Altijd is Kortjakje ziek

Midden in de week maar 's zondags niet

Een boek met zilverwerk verwijst naar een waarschijnlijk religieus boek met zilveren beslag en sluiting.

De jenever drinkende vrouw uit het volksliedje is niet overgeleverd in het huidige kinderliedje. Kortjakje gaat nu elke zondag naar de kerk. Ook de naam 'Kortjakje' is niet altijd overgeleverd. De Nederlandse Liederenbank bevat 73 varianten van het liedje, waaronder 'Moeder onze meid is ziek' en 'Jan mijne man is altijd ziek'.

Melodie

De melodie is zeer eenvoudig te spelen op bijvoorbeeld een piano.

Composities op deze melodie

De melodie van het lied gaat terug op het Franse lied Ah! vous dirai-je, maman (1761).

Mozart schreef in 1778 12 variaties op de melodie (KV 300e), waardoor soms ten onrechte wordt gedacht dat hij de melodie gemaakt heeft.^[6] Ook andere componisten hebben het thema gebruikt, zoals Theodor Baron von Schacht in een Klarinettenkonzert in B-dur.

Andere composities op deze melodie:

• Johann Christoph Friedrich Bach, Variationen: Morgen kommt der Weihnachstmann
• Camille Saint-Saëns, Carnaval des Animaux, het 12e deel (Fossielen) citeert het wijsje gedeeltelijk
• Ernő Dohnányi, Variaties op een kinderrijmpje
• Gerard Hengeveld, Variaties

Liederen op deze melodie

Er bestaan meerdere liedjes op deze melodie, zowel in het Nederlands als in andere talen. Voorbeelden van zogeheten contrafacten zijn:

• het liedje 'abcdefg': in het Nederlands kan het alfabet op de melodie van Kortjakje gezongen worden. Het hele liedje luidt dan: 'abcdefg, hijklmnop, qrstuvw, xyz doen ook nog mee, abc tot xyz, dat zijn de letters van het alfabet'
• 'Jongens, meisjes aan de kant'
• 'Olifantje in het bos'
• Twinkel, twinkel kleine ster (naar de Engelse liedtekst)
• 'Twinkle Twinkle Little Star' (Engels)
• 'Abcdefg' (Engelse 'Alphabet song')
• 'Baa, Baa, Black Sheep' (Engels)
• 'Morgen kommt der Weihnachtsmann' (Duits), op een tekst van Hoffmann von Fallersleben
• 'Campanita del lugar' (Spaans)
• 'Hull a pelyhes fehér hó' (Hongaars kerstlied)

Audio

Thema en variaties (KV265), Mozart^ⓘ

In populaire cultuur

• Er bestaat ook een boek met columns van Jan Blokker met de titel Altijd is Kortjakje ziek.
• In 2004 namen Mauro Pawlowski en Axl Peleman het liedje op voor het Kapitein Winokio-project, voor de plaat "Kapitein Winokio zag een beer".

Externe links

• Bladmuziek, muziek en varianten
• De oorspronkelijke melodie, 'Ah, vous dirai-je maman' (YouTube)
• Toelichting bij het lied Altijd is Kortjakje ziek, Nederlandse Liederenbank, Meertens Instituut
• 'Was Kortjakje schoolziek?', Martine de Bruin, in: Respons 7 (Meertens Instituut, 2005), p. 38-42
• 'De eeuw van Sien en Otje. De twintigste eeuw', Harry Bekkering, Aukje Holtrop en Kees Fens, in: De hele Bibelebontse berg. De geschiedenis van het kinderboek in Nederland & Vlaanderen van de Middeleeuwen tot heden (Querido, Amsterdam 1989)

Werken van of over dit onderwerp zijn te vinden op de pagina Altijd is Kortjakje ziek op Wikisource.