Accordeon: verschil tussen versies

Accordeon
120-bas Pigini pianoklavieraccordeon
Classificatie
Aerofoon Vrij rietinstrument Balginstrument toetsinstrument
Gerelateerde instrumenten
concertina, bandoneon, trekzak
Portaal    Muziek

Een accordeon is een muziekinstrument dat vanwege de manier van geluidvoortbrenging tot de aerofonen wordt gerekend. Op basis van de bespeling is het een toetsinstrument. Het instrument wordt accordeon genoemd vanwege de constructie van het mechaniek van de linkerhand. Door een matrix van stangen en knoppen wordt een drietal tonen tegelijk geproduceerd, een akkoord.

De accordeon werkt volgens hetzelfde principe als de mondharmonica. De lucht wordt hier echter aangevoerd door een balg. In de kast zitten de tongen die het geluid voortbrengen. Wanneer een toets of knop wordt ingedrukt, stroomt de lucht langs een of meer tongen, waarbij deze gaan trillen en het geluid ontstaat.

De accordeon wordt vaak verward met andere instrumenten die gebaseerd zijn op het gebruik van doorslaande tongen, zoals de trekzak, de melodeon, de harmonica, de concertina en de bandoneon. De accordeon is echter niet wisseltonig; bij de accordeon wordt bij trekken en duwen dezelfde toon geproduceerd. De accordeon wordt wel eens als buik-orgel beschreven.

Er zijn accordeons in vele formaten. De grootte van het instrument wordt o.a. uitgedrukt in het aantal standaardbassen. De bekendste types zijn 32, 40, 48, 60, 72, 80, 96 en 120 bassen.

Indeling

Accordeons hebben aan de rechterhand ofwel een pianoklavier (de klavieraccordeon) ofwel 3 tot 5 rijen knoppen (de knopaccordeon).

De baskant (linkerhand) van de accordeon heeft ruwweg de volgende indeling van twee rijen grondbassen en vier rijen akkoordbassen:

... C    G    D     A   E   B   Fis Cis Gis Dis Ais   F     C     ... terts
... As   Es   Bes   F   C   G   D   A   E   B   Fis   Cis   Gis   ... grondtoon
... as   es   bes   f   c   g   d   a   e   b   fis   cis   gis   ... majeurakkoord
... asm  esm  besm  fm  cm  gm  dm  am  em  bm  fism  cism  gism  ... mineurakkoord
... as7  es7  bes7  f7  c7  g7  d7  a7  e7  b7  fis7  cis7  gis7  ... septiemakkoord
... asd7 esd7 besd7 fd7 cd7 gd7 dd7 ad7 ed7 bd7 fisd7 cisd7 gisd7 ... verminderd septiemakkoord

De baskant (linkerhand) van veel knopaccordeons heeft vaak een iets andere indeling met een extra rij voor de kleine tertsen, en weglating van de verminderde akkoorden (die al bijzonder makkelijk liggen in de rechterhand):

... B   Ges Des  As Es Bes F   C   G   D   A    E    B    ... kleine terts
... C   G   D    A  E  B   Fis Cis Gis Dis Ais  F    C    ... grote terts
... As  Es  Bes  F  C  G   D   A   E   B   Fis  Cis  Gis  ... grondtoon
... as  es  bes  f  c  g   d   a   e   b   fis  cis  gis  ... majeurakkoord
... asm esm besm fm cm gm  dm  am  em  bm  fism cism gism ... mineurakkoord
... as7 es7 bes7 f7 c7 g7  d7  a7  e7  b7  fis7 cis7 gis7 ... septiemakkoord

Met rechte bassen ziet de indeling er op deze wijze uit:

... B    E    A    D   G   C   F   Bes Es As Des Ges B  ... kleine terts
... C    F    Ais  Dis Gis Cis Fis B   E  A  D    G   C  ... grote terts
... Gis  Cis  Fis  B   E   A   D   G   C  F  Bes  Es  As ... grondtoon
... gis  cis  fis  b   e   a   d   g   c  f  bes  es  as ... majeurakkoord
... gism cism fism bm  em  am  dm  gm  cm fm besm esm asm ... mineurakkoord
... gis7 cis7 fis7 b7  e7  a7  d7  g7  c7 f7 bes7 es7 as7 ... septiemakkoord

Uitbreidingen

Registers

Een groep van een of meer tongen wordt een register genoemd. Door middel van knoppen boven de toetsen kan men tijdens het bespelen van register wisselen. Soms worden een of meer registerknoppen zodanig gemonteerd dat ze al spelend met de kin of met de onderarm te bedienen zijn. In het eerste geval spreekt men van een kinregister. Meestal betreft het dan het 'master'-register waarmee alle tongen voor die toon tegelijk van lucht worden voorzien.

De eenvoudigste accordeons hebben voor iedere toon één tong (of eigenlijk twee, duwen en trekken aan de balg hebben ieder een tong nodig). De grootste accordeons worden uitgevoerd met 5 tongen per toon en men spreekt dan van een vijfkorige melodiekant. De meeste accordeons zijn driekorig en gebruiken dan twee 8-voet tongenblokken en een 4-voet tongenblok (octaaf hoger). De grootste hebben daarnaast nog een 16-voet en soms een derde 8-voet tongenblok.

Ieder koor van een register wordt op de registerknoppen meestal door een aantal bolletjes voorgesteld. Het laagste bolletje staat voor het 16-voet koor, de middelste bolletjes voor 8-voet en het hoogste voor 4-voet.

Als er twee tongen van dezelfde toon een paar hertz verschillend gestemd worden is er sprake van een 'zwevend' register. Veel Franse musette-accordeons gebruiken zelfs registers met drie tongen per toon waarin zowel een onderzweving als een bovenzweving optreedt. Een zweving is gemakkelijk te herkennen: een toon klinkt dan meer of minder 'wa-wa-wa-...', in tegenstelling tot het strakke 'waaaaaaa...'. De meeste Franse en Duitse accordeons gebruiken een wat grotere zweving dan de Italiaanse. Of een zwevend register al dan niet gebruikt wordt, wordt vooral bepaald door de muziek die op de accordeon gespeeld wordt. Instrumenten met een cassotto hebben meestal geen zwevende stemming, omdat de 2x8-voet gemaakt wordt door middel van een 8-voet buiten cassotto en een 8-voet binnen cassotto.

Ook de baskant van nagenoeg alle accordeons is meerkorig uitgevoerd.

Cassotto

De grotere en duurdere accordeons kunnen met een cassotto (klankkamer) zijn uitgerust, waarbij de trillende lucht via een extra compartiment geleid wordt in plaats van direct de accordeon te verlaten. Hierdoor wordt de klank minder scherp en ontstaat er een warmere toon. Een cassotto wordt doorgaans aan de 8-voet en 16-voet registers gekoppeld.

Melodiebassen

Rond 1960 wordt de accordeon steeds meer vanzelfsprekend in (moderne) klassieke muziek gebruikt.

Voor gebruik van de accordeon in de klassieke muziek is de gebruikelijke baskant (standaardbassen) onpraktisch en zeer beperkt. Daarom heeft men een nieuw systeem ontwikkeld waarmee men hetzelfde bereik heeft als een piano. Het systeem heet melodiebassen en is ontworpen na de Tweede Wereldoorlog. Om polyfone stukken ook met gebruik van de linkerhand te kunnen spelen worden accordeons tegenwoordig uitgerust met een convertor waarmee de baskant op dezelfde wijze gaat fungeren als een knopaccordeon. Met een grote registerachtige knop kan de baskant omgeschakeld worden tussen melodiebassen en akkoorden. Deze melodiebassen worden ook wel baritonbassen genoemd. Bij oudere accordeons worden de melodiebassen vóór de gewone bassen geplaatst.

Zie ook

• Accordeonist

Externe links

• Nederlandse Organisatie voor Accordeon en Mondharmonica
• Accordeonportaal.nl

Literatuur

Johan de With: Draagbaar, meerstemmig, expressief. Het accordeon en zijn verwanten. Uitgeverij Klank, Nieuwe Pekela, 2006

Zie de categorie Accordions van Wikimedia Commons voor mediabestanden over dit onderwerp.