1930-1939: verschil tussen versies

De jaren 1930-1939 (van de christelijke jaartelling) zijn een decennium in de 20e eeuw.

Belangrijke gebeurtenissen

Grote Depressie

• De koersval op de effectenbeurs van Wall Street in 1929 leidt tot een economische ineenstorting en grote werkloosheid. Deze periode wordt de Grote Depressie genoemd. Deze economische crisis is in veel landen zeer ernstig en hardnekkig, en draagt bij tot politieke polarisatie.

Amerika

• De politiek van de Amerikaanse president Herbert Hoover draagt niet bij aan economisch herstel: hij tracht enige maatregelen te nemen die de economie niet uit het slop trekken. De president wordt bij de verkiezingen van 1932 verslagen door de Democraat Franklin Delano Roosevelt. Deze komt met de New Deal, een actieve politiek van overheidsinvesteringen volgens de theorieën van John Maynard Keynes. Het effect hiervan is eveneens omstreden maar het vertrouwen in de overheid keert enigszins terug.
• In de Cosa Nostra woedt de Castellammarijnse oorlog om de hegemonie in de VS.
• De Amerikaanse Drooglegging wordt door president Roosevelt beëindigd.
• In Zuid-Amerika strijden Paraguay en Bolivia om de Chaco Boreal omdat men vermoedt dat er olie te vinden is: de zogenaamde Chaco-oorlog. Paraguay komt als winnaar uit de strijd en krijgt het grootste deel van de Chaco toegewezen, maar er blijkt geen aardolie in het gebied aanwezig.
• In Brazilië komt Getúlio Vargas aan de macht, die een corporatistische politiek voert en daarom door Hitler en Mussolini als mogelijke bondgenoot wordt gezien. Nadien neemt hij meer afstand van het fascisme, en zal hij uiteindelijk als een van de geallieerden de Tweede Wereldoorlog ingaan.

Europa

• De Weimarrepubliek gaat ten onder aan parlementaire onmacht, intriges van landadel en industriebaronnen en straatgevechten van communisten en nationaalsocialisten. Adolf Hitler trekt Duitsland terug uit de Volkenbond, zegt de beperkingen van de Verdrag van Versailles op en bezet het Rijnland. Er worden concentratiekampen gebouwd waar communisten en socialisten zonder proces worden vastgehouden.
• De dictatuur van Benito Mussolini in Italië boekt een internationaal succes met de drooglegging van de Pontijnse moerassen in de provincie Latina onder Rome. Daarmee wordt een haard van malaria uitgeschakeld en krijgt de stad Rome na 2000 jaar haar voedselschuur terug. Vijf plaatsen worden op de Pontijnse vlakte gebouwd: Littoria (het huidige Latina), Sabaudia, Pontinia, Aprilia en Pomezia. Maar in de loop van het decennium raakt het fascisme steeds meer in het vaarwater van het nationaalsocialisme.
• In Oostenrijk vestigt de katholieke kanselier Engelbert Dollfuss in 1933 een dictatuur. In 1938 gaat de staat bij de Anschluss op in het Groot-Duitse Rijk.
• In Spanje grijpt generaal Mola in juli 1936 tevergeefs naar de macht. Er breekt een drie jaar durende burgeroorlog uit, die eindigt met ballingschap van de republikeinse regering.
• De leer van het corporatisme vindt in dit decennium veel gehoor. In de katholieke dictaturen van Oostenrijk en Portugal wordt ook begonnen met de invoering van corporatieve structuren. Maar de staat oefent grote invloed uit op de besluitvorming, zodat het experiment nooit goed van de grond komt.
• In de Sovjet-Unie wordt de Nieuwe Economische Politiek ingevoerd. De gedwongen collectivisatie van de landbouw leidt tot de liquidatie van miljoenen weerspannige boeren. In Oekraïne, de graanschuur van Europa, ontstaat hongersnood (Holodomor).
• In de top van partij en leger wordt een Grote Zuivering uitgevoerd. Leiders als Lev Kamenev worden terechtgesteld. Ook de belangrijkste uitvoerders achter de zuiveringen, de machtige NKVD-volkscommissarissen Genrich Jagoda en Nikolai Jezjov, worden zelf weggezuiverd.
• Met het oog op het opdringende fascisme, dat in Duitsland en Italië mede aan de macht had kunnen komen door politieke verdeeldheid aan de linkerzijde, besluit de Comintern afstand te nemen van haar oude standpunt dat communistische partijen niet met andere partijen mogen samenwerken. In onder andere Frankrijk en Spanje kan een Volksfront ontstaan en korte tijd regeren.
• Vele Europese staten bouwen eigen verdedigingslinies. Daarom bouwden de Duitsers in het oosten en het westen van Duitsland een verdedigingslinie, respectievelijk Ostwall en Westwall genoemd.
• Uiteindelijk breekt op 1 september 1939 de Tweede Wereldoorlog uit wanneer Duitsland Polen binnenvalt.

Midden-Oosten

• In Saudi-Arabië, Koeweit en Bahrein wordt aardolie gevonden.
• Onder de dreiging van de Jodenvervolging in nazi-Duitsland en het antisemitisme in Europa trekken duizenden joden naar Palestina. De Britse bestuurders van het mandaatgebied proberen tevergeefs de toevloed tot stilstand te brengen. In 1936 breekt een Palestijnse opstand uit onder leiding van de Moefti van Jeruzalem. Hij krijgt ook uit de omringende landen massale steun en knoopt betrekkingen aan met het Hitlerbewind.
• Irak wordt een zelfstandig koninkrijk, maar verandert al snel in een militaire dictatuur.

Azië

• In China wordt door de Communistische Partij de Lange Mars gehouden onder leiding van Mao Zedong.
• Japan bezet Mantsjoerije en roept in 1932 de vazalstaat Mantsjoekwo uit, met aan het hoofd Pu Yi, de ex-keizer van China.
• Een door Japan in scene gezet incident escaleert in 1937 tot de Tweede Chinees-Japanse Oorlog. De regering van China moet de hoofdstad Nanking verlaten, waarna de Japanners er een slachting aanrichten onder de bevolking. Hoewel de Japanners aanvankelijk grote overwinningen behalen lukt het ze maar niet de eindzege te behalen, mede doordat de Chinese Nationalisten en Communisten hun onderlinge strijd tijdelijk staken.

Kolonies

• Een rondetafelconferentie in Londen (1931) leidt tot de onafhankelijkheid van vijf dominions: Australië, Canada, Newfoundland, Nieuw-Zeeland en Zuid-Afrika. Met de moslims en de hindoes in Brits-Indië wordt in 1935 een moeizaam akkoord bereikt over een federatie, waarbij de maharadja's zich kunnen aansluiten.
• De Filipijnen verkrijgen in 1935 een grotere status van onafhankelijkheid en worden een Gemenebestland.
• Anton de Kom vertrekt op 20 december 1932 met zijn gezin naar Suriname, waar hij op 4 januari 1933 aankomt. Vanaf dat moment houdt het koloniale gezag hem scherp in de gaten. Hij vestigt een adviesbureau op het erf van het huis van zijn ouders. Op 1 februari wordt hij gearresteerd, terwijl hij met een grote groep aanhangers op weg is naar gouverneur Bram Rutgers. Op 7 februari komt een grote menigte bijeen op het Gouvernementsplein (later Oranjeplein). Het gerucht gaat dat De Kom zal worden vrijgelaten. Als de menigte het plein niet wil verlaten, opent de politie het vuur. Er vallen twee doden en 30 gewonden. Deze dag staat sindsdien bekend als Zwarte Dinsdag. Op 10 mei wordt De Kom op een schip naar Nederland gezet. Hij heeft weinig keuze; nog maandenlang vastzitten, of met zijn gezin weer terugkeren naar Nederland. Hij vindt in Nederland geen werk en schrijft verder aan zijn boek Wij slaven van Suriname dat in 1934 verschijnt.
• Italië valt vanuit Italiaans Somaliland het aangrenzende Abessynië binnen en voegt het keizerrijk toe aan zijn koloniaal bezit. De Volkenbond besluit tot een olieboycot, waarop Italië zijn lidmaatschap opzegt.

België

• In België komen de eerste taalwetten tot stand: het openbaar bestuur en het onderwijs zullen in Nederlandstalig gebied ook de Nederlandse taal gebruiken. De frank moet in 1935 devalueren, maar met zijn grondstoffen en productiemiddelen komt het land redelijk door de wereldcrisis.
• Het Belgische koninklijk huis wordt zwaar getroffen door twee ongelukken. In 1934 verongelukt koning Albert I in de Ardennen, in 1935 de jonge koningin Astrid in Zwitserland.
• Mede onder invloed van de nieuwe koning Leopold III verruilt de regering het bondgenootschap met Frankrijk en het Verenigd Koninkrijk voor een neutrale koers.
• Er wordt begonnen met de herbebossing van het Hallerbos.

Nederland

• Ook in Nederland drukt de Grote Depressie zijn stempel op de economie en blijkt mede extra hardnekkig door het vasthouden aan de Gouden Standaard. Pas na de Tweede Wereldoorlog zal de Nederlandse economie weer structurele groei vertonen.
• De Nationaal-Socialistische Beweging (NSB) beleeft met 8% van de stemmen in de Provinciale Statenverkiezingen haar electorale hoogtepunt in 1935. Daarna daalt de aanhang van de partij tot het begin van de oorlog, enerzijds wegens het toenemend radicalisme en antisemitisme in de beweging, maar ook omdat de economie weer een klein beetje aantrekt. "Er is voorhands geen enkele reden om werkelijk ongerust te zijn", spreekt minister-president Hendrikus Colijn in 1936.
• De Wieringermeer begint bewoond te worden. Een aantal boerderijen krijgt bewoners en daarnaast wordt er een werkkamp ingericht waarin Joodse vluchtelingen uit Duitsland worden opgevangen.
• Vele grote werken in het Nederlandse landschap herinneren aan de werkverschaffing van de jaren dertig. Werklozen worden ingezet bij de aanleg van grote stadsparken: het Amsterdamse Bos, het Kralingse Bos en het Zuiderpark (Den Haag). Ook De Afsluitdijk, het Twentekanaal, het Gelderse Valleikanaal en de Noordoostpolder komen in dit decennium door de werkverschaffing tot stand. In Noord-Brabant wordt de Maas tussen 1931 en 1937 rechtgetrokken en gekanaliseerd naar een ontwerp van ir. Lely.
• Door de wereldcrisis kan het echtpaar Kröller-Müller zijn jachtterrein De Hoge Veluwe niet langer aanhouden. Het wordt Nederlands eerste nationaal park en trekt vele dagjesmensen.
• Eenheid door Democratie of voluit Nederlandsche Beweging voor Eenheid door Democratie (EDD), is een Nederlandse buitenparlementaire beweging die zich van 1935 tot 1940 tegen zowel het nationaalsocialisme als het communisme richt. Het motto van de beweging is 'Mussert noch Moskou' - een verwijzing naar de NSB-slogan 'Mussert of Moskou'.
• Als de nazi’s in 1935 de Neurenberger rassenwetten invoeren (die Joden alle burgerrechten ontnemen) komt een stroom van Joodse vluchtelingen richting Nederland op gang. Om de toevloed in te dammen besluit de regering in 1935 eisen te stellen: alleen bemiddelde Joodse vluchtelingen worden toegelaten. Alle anderen moeten bewijzen dat ze in hun land van herkomst écht gevaar lopen. Dat bewijs is moeilijk te leveren, zodat maar weinig Joden Nederland binnenkomen. De regering is bang dat de toelating van veel Joden het opkomende antisemitisme in de kaart zal spelen.
• In de aanloop naar de oorlog scherpt Nederland de toelatingseisen nog verder aan. De Joden die nog binnenkomen, komen meestal in Kamp Westerbork terecht, een kamp dat speciaal voor deze vluchtelingen is gebouwd. Wel komen er duizenden joodse kinderen in de kindertransporten uit Duitsland. Zij gaan naar pleeggezinnen in Nederland en Groot-Brittannië.

Sociaal-economisch

• Kruideniers proberen door centrale inkoop de concurrentie aan te gaan met de opkomende grootgrutters. Hun combinaties heten Sperwer (1928), De Spar (1932), Centra (1933), VéGé (1938) en VIVO (1942).
• Ook de land- en tuinbouw wordt zwaar getroffen door de crisis. Door het grotendeels wegvallen van de export en de binnenlandse vraag worden bij de groenteveilingen massaal groenten en fruit doorgedraaid. Voor de onverkoopbare melk wordt een nieuw afzetgebied gevonden: schoolmelk.
• Werklozen gaan langs de deuren met wat schamele koopwaar, terwijl anderen tweemaal per dag uren in de rij staan voor het "stempellokaal". Ontslagen Chinese zeelieden beginnen met de verkoop van zelfgebakken pindakoekjes (teng-teng). Zo ontstaat de benaming ‘pinda-Chinees’. De overheid denkt niet zo positief over de pindakoekjeshandel en verbiedt deze al na een paar jaar wegens onhygiënische omstandigheden.

Godsdienst

• Paus Pius XI komt in 1931 met de encycliek Quadragesimo Anno. Daarin neemt de katholieke kerk opnieuw afstand van zowel de klassenstrijd als het op het eigenbelang gerichte liberalisme. Harmonie tussen werkgever en werknemer, tussen boer en landeigenaar moet leiden tot economisch herstel.

Luchtvaart

• Er ontstaat een uitgebreide dienstregeling van luchtschepen over de Atlantische Oceaan. Luchtschepen staan voor luxe: het interieur is ruim en men heeft door de ramen een goed en uniek uitzicht op wat zich op de grond afspeelt. Maar als in 1937 de Hindenburg bij de landing in New York in brand vliegt, is het tijdperk van de zeppelin ten einde.
• Amerikaanse vliegtuigbouwers bereiken met hun lichtmetalen toestellen een grote voorsprong op de markt. Met name de Lockheed Elektra en de DC-3 Dakota zijn populair. Ook de KLM stapt over op deze modellen.

Innovatie

• In het laboratorium van DuPont worden onder leiding van Wallace Carothers nieuwe materialen als polyester en nylon ontwikkeld.
• De radio doet zijn intrede bij veel gezinnen. In België wordt de zendtijd verdeeld door de Nationaal Instituut voor de Radio-omroep, in Nederland wijst de minister zendtijd toe aan een liberale (AVRO), protestantse (NCRV), Rooms-Katholieke (KRO), socialistische (VARA) en vrijzinnige (VPRO) stroming.

Kunsten

• De stad Napier (Nieuw-Zeeland) wordt verwoest door een aardbeving en in twee jaar herbouwd in art-decostijl.
• Belangrijk in de schilderkunst zijn de surrealisten, zoals André Breton, Max Ernst, André Masson, René Magritte en Roberto Matta.
• De Frans-Oekraïense ontwerper A.M. Cassandre maakt furore met zijn reclameaffiches in art-decostijl.

Amusement

• Groot internationaal succes is er voor de Tarzanfilms met Johnny Weissmuller als Tarzan en Maureen O'Sullivan als Jane.
• Shirley Temple is tussen 1936 en 1938 de meest succesvolle artiest in Hollywood, en de meest succesvolle films uit die tijd zijn films met haar in de hoofdrol. Andere studio's proberen in te haken op het succes, en brengen hun eigen films uit met kleine meisjes in de hoofdrol.
• In de Nederlandse theaters doen vooral de grote revues het goed. De Bouwmeesterrevue heeft als topattractie de komiek Johan Buziau, de Nationale Revue van Bob Peters en René Sleeswijk brengt acht shows met Lou Bandy, Johan Kaart en Heintje Davids. Louis Davids heeft zijn eigen gezelschap, met onder anderen Fien de la Mar en de jonge Wim Sonneveld. Sleeswijk komt vanaf 1938 na een breuk met Lou Bandy met een nieuw gezelschap, dat bekend zal worden als de Snip & Snap Revue.

Zie verder

• Lijst van films (1930-1939)

]]