13e eeuw: verschil tussen versies

De 13e eeuw (van de christelijke jaartelling) is de 13e periode van 100 jaar, dus bestaande uit de jaren 1201 tot en met 1300. De 13e eeuw behoort tot het 2e millennium.

Belangrijke gebeurtenissen en ontwikkelingen

Europa

• In Engeland beginnen hof en adel te verengelsen. Met de Magna Charta begint de Engelse weg naar democratie en mensenrechten.
• Onder koning Edward I wordt het parlement uitgebreid met de lagere standen. Het Paleis van Westminster wordt het regeringscentrum en Wales wordt onderworpen. De Heerlijkheid Ierland staat vanaf 1199 direct onder de Engelse kroon en krijgt in 1216 zijn eigen Magna Carta Hiberna. Schotland wordt enkele malen verslagen, maar niet onder blijvende controle gebracht.
• Op verzoek van het Engelse parlement moeten de Joden het land verlaten, ze moeten tot aan hun vertrek een gele ster dragen.
• De Sturlungaöld is de periode dat het Gemenebest van IJsland wordt verscheurd door stammenstrijd. De clans zoeken steun bij de Noorse koning, en in 1262 vestigt koning Haakon de Oude van Noorwegen zijn soevereiniteit over het eiland.
• De ontdekkingsreiziger Marco Polo brengt de wereld van het (Verre) Oosten in contact met het Westen.
• Het Tweede Bulgaarse Rijk bereikt zijn hoogtepunt onder de koningen Kaloyan en Ivan Asen II.
• Verschijnen van de Saksenspiegel, een rechtsboek met de optekening van het gewoonterecht in de volkstaal. Het boek krijgt groot gezag in de rechtspraak, ook buiten de Saksenlanden.

Kruistochten

• De Kruistocht tegen de Katharen leidt tot de inlijving bij Frankrijk van het graafschap Toulouse, het graafschap Nizza en andere zuidelijke staatjes. De eigen identiteit van het zuiden blijft voortleven in het Occitaans.
• Constantinopel wordt geplunderd door de kruisvaarders van de 4de kruistocht. Dit markeert het einde van het Byzantijnse Rijk als grote mogendheid.
• Samen met het Keizerrijk Nicea en het Keizerrijk Trebizonde beschouwt het Despotaat Epirus zich als opvolgers van het Byzantijnse Rijk.

Azië

• De Tataren veroveren het huidige Rusland en maken de vorstendommen schatplichtig en onderhorig.
• Mongolen veroveren onder leiding van Dzjengis Khan en zijn opvolgers Oost-Europa, Noord-Azië en China. Hulagu maakt een einde aan het kalifaat van Bagdad.
• de Mongool Koeblai Khan verenigt de drie Rijken van China en sticht de Yuan-dynastie.

Scheepvaart en handel

• Stadstaten als Florence, Venetië en Genua worden schatrijk door hun handel met de Levant.
• De Hanze ontwikkelt uit het Vikingschip de kogge.
• In de 13e eeuw zijn de markten van Champagne de belangrijkste jaarmarkten van Europa.

Nederlanden

• In de Nederlanden verrichten cisterciënzers grote landontginningen en inpolderingen.
• Vijandige tegenstelling binnen het graafschap Vlaanderen tussen de Fransgezinde leliaards en de graafgezinde klauwaards.
• Bij een aantal stormrampen worden de veenlanden aan de rand van het Aelmere weggeslagen, en met de Sint-Luciavloed (1287) wordt Friesland van Holland gescheiden en ontstaat de Zuiderzee. In de strijd tegen verdere overstromingen wordt begonnen met de bedijking. Ontstaan bijvoorbeeld van de Westfriese Omringdijk.
• Vele plaatsen krijgen in deze eeuw stadsrechten. Ze mogen zich ommuren, markt houden en een eigen rechtstelsel aannemen.
• De Kroniek van Bloemhof wordt geschreven door drie opvolgende abten van het gelijknamige klooster, en geeft inzicht in de geschiedenis van de Groninger Ommelanden in deze eeuw.

kunst en sport

• De romanogotiek vormt de overgang van de Romaanse bouwstijl naar de gotiek. De stijl vindt vooral toepassing in de kerkbouw.
• Ontstaan van de Canterbury Tales en de Ballade van Robin Hood.
• Op kruistocht in Palestina raakt Keizer Frederik II in de ban van de valkenjacht. Hij brengt valken en valkeniers mee terug naar Duitsland en schrijft een boek over de sport, die zich daarna snel verspreid over de Europese hoven.

wetenschap

• In 1259 wordt op een heuvel ten westen van de stad Maragha een sterrenwacht gebouwd door de astronoom Nasir al-Din al-Toesi. De sterrenwacht is hem aangeboden door de Hulagu als dank voor Toesi's hulp bij de verovering van Bagdad (1258). De sterrenwacht, die gebouwd is als een citadel, heeft een oppervlakte van 340 x 135m. Aan de academie die ermee verbonden is, werken naast Perzen ook Armeniërs, Georgiërs en Chinezen. In de bibliotheek bevinden zich zo'n 40.000 boeken. De astronomen bepalen de precessie van de equinoxen een stuk nauwkeuriger dan voorheen en komen uit op 51 boogseconden per jaar (is 50.3 boogseconden). Hun bevindingen worden onder leiding van Toesi gepubliceerd in de Zij-i ilkhani of de Il-kanaatische tabellen.
• Stichting van universiteiten in Engeland, Spanje, Frankrijk en vooral Italië.
• Rond het midden van de eeuw stelt Vincent van Beauvais, dominicaan en bibliothecaris van Lodewijk de Heilige, een algemeen wetenschappelijke encyclopedie samen, het Speculum Maius. Het werk is verdeeld in drie delen: Speculum Naturale, Speculum Doctrinale en Speculum Historiale.
• Bij de handhaving van het gewoonterecht ontstaat het onderzoeksmiddel van de turbe. De vierschaar vraagt aan tien wijzen hoe de omstreden regel van oudsher heeft geluid.
• Machthebbers gaan elkaar brieven sturen in plaats van geschenken. Wel hebben zij onderdanen, vooral priesters, nodig om die te schrijven en voor te lezen.

Godsdienst

• Met de vervolging van de Katharen begint de Inquisitie, het kerkelijk onderzoek tegen ketters.
• Dominicus Guzman sticht in 1216 de dominicanen. Onder zijn opvolger Jordanus van Saksen verbreidt de orde zich snel, met name in de universiteitssteden. Ook de filosofen Albertus Magnus en Thomas van Aquino treden toe. Enige predikheren reizen naar Mongolië om de khan te winnen. Willem van Rubroeck bestudeert op zijn beurt in Mongolië het boeddhisme.
• Alhoewel er vanaf de vroege 13e eeuw begijnen zijn, en er vanaf het tweede kwart van de 13e eeuw in de lage landen begijnhoven gesticht worden, vaak van officiële zijde (bijvoorbeeld door de gezusters Johanna en Margaretha van Constantinopel), verloopt de erkenning van kerkelijke zijde aanvankelijk erg stroef, en wordt slechts tegen het eind van de 13e eeuw een feit.
• Sacramentsdag wordt vanaf de late middeleeuwen een populaire feestdag, te beginnen in het bisdom Luik vanaf circa 1246, waar Juliana van Cornillon zich heeft beijverd voor de verering van het Heilig Sacrament. Vanaf 1252 blijkt het in diverse (West-) Duitse gebieden reeds een verplichte feestdag te zijn. In 1264, met de publicatie van de bul Transiturus, bepaalt Paus Urbanus IV, ooit als aartsdiaken werkzaam in Luik, dat deze feestdag door de hele Latijnse Kerk gevierd moet worden.
• Na het overlijden van zijn vader Celaleddin vestigt Jalal ad-Din Rumi zich in 1240 definitief in Konya. Hier stichtte (later zijn zoon Bahaddin Veled) hij een soefi-orde van religieuze dansers, waarbij hij elementen uit de islam, het christendom en het boeddhisme verenigt. Rumi's klooster heeft een grote aantrekkingskracht op vele van zijn volgelingen. Een van de belangrijkste regels volgens het leven van de derwisjen is de sema. Tijdens deze rituele dans draaien de monniken, gekleed in de karakteristieke gewaden en taps toelopende fez (hoed), steeds sneller in het rond, waardoor zij in extase raken en zo hun ziel met het allerhoogste kunnen verenigen.

Andere belangrijke personen van de 13e eeuw

• Dante Alighieri
• Dzjengis Khan
• Thomas van Aquino

Zie de categorie 13th century van Wikimedia Commons voor mediabestanden over dit onderwerp.